ادبیات بومی شهرستان اسفراین و خراسان شمالی ( کرمانجی )

گونه های ادبیات بومی در کرمانجی
ادبیات عامیانه ( کرمانجی ) یا فلکور بر مبنای تحقیقات امروزی تنها متشکل از ادبیات فولکلور یا علم ادبیات فولکلور نیست، بلکه همه ی فرهنگ و میراث قدیمی یک ملت که در درازای تاریخ ساخته و پرداخته شده و به جای مانده است را شامل می شود، به عبارت دیگر باقی مانده های پوشش قدیمی، همچنین اسباب و وسایل منزل، نقش و نگار، خوراکی و بسیاری از چیزهای دیگر که اثر هنر ملی در آن به چشم می¬خورد، را در بر می¬گیرد.
همچنین فولکلور در بر گیرنده ی زبان و ادبیات مردم کوچه و بازار است که خود زاده و حاصل اندیشه ی نیاکان و اجدادمان می باشد که سینه به سینه منتقل شده و باقی مانده است و با آداب و رسوم جدید ترکیب شده است.
قوم جلیل کرد کرمانج خراسان با جمعیتی بالغ بر یک ونیم میلون نفر با گستره جغرافیایی :: چناران .کلات نادری .درگز . قوچان . شیروان . فاروج . اسفرایین . مانه و سملقان . بجنورد و محلاتی از تربت جام و حیدریه،نیشابور ،سبزوار ،جوین و جغتایی و کلان شهر مشهد مقدس قرن هاست که در کنار دیگر برادران و خواهران خراسانی خویش در کمال آرامش و دوستی حافظ و وارث این نقطه از سرزمین پر گهر ایران شده اند . آنها همانند سایر ملل شرقی از فولکلور غنی برخوردارند. ادبیات و زبان کرمانجی فولکلوری سرشار و غنی . اگر ادبیات فولکلور آنها را یکی از پربارترین ادبیات فولکلور جهان بدانیم، اغراق نکرده ایم بسیاری از محققین داخلی و خارجی وقتی خطه خراسان را محور تحققیق وبازدید قرار می دهند پی به حضور قوم کرد می برند . از خاستگاه آنها و قدمت مهاجرت و استقرار انها می شوند از اینکه چگونه این قوم با وجود پراکندگی فاصله وزیستگاه های ایشان به شگفت اند که چگونه در گذر زمان و هجوم هجمه های مختلف پایدار مانده اند که هیچ بر محیط اطراف تاثیر گذار هم بوده اند . اینک که در سال ۲۲۱۳ میلادی قرار داریم باید خدمت شما بزرگواران و اصحاب فرهنگ عرض نمایمم که کرمانجی از توانا ترین زبان ها در ایران است . زبان شیرین وفصیح کرمانجی برای اهل خراسان نیک آشناست با وجود این فرهنگ وادبیات این زبان باستانی جای تحقیق و پژوهش دارد باید گفت همین فرهنگ وادبیات شفاهی موجب ماندگاری زبان هم شده است … شرق شناس و روشنفکر بزرگ ارمنی “ابوفیان” می نویسد:

“در همه ی کردها حتی پیرمردان بیسواد، نوعی حس شاعرانه در عمق وجودشان وجود دارد به طوری که همه ی آن ها در آواز خواندن توانا هستند و در اوج سادگی با فصاحت آواز می خوانند و زیبایی معشوقشان و کوه و دشت و آبشار و رود و گل را توصیف می کنند و شجاعت و غیرت و دلاوری های ملت خود را تحسین می کنند، که همه ی این ها زایده ی عمق وجود و هوش خدادادیشان می باشد”.
مار،“Mar” زبان شناس مشهور طی نوشته هایی که در سال ۱۹۱۱ منتشر کرده، عنوان می کند:

“آنچه واضح و غیر قابل کتمان است، این است که فولکلور کردی نه تنها در میان خود کردها بلکه در میان ملت های دیگر شرق همچون عرب، ترک، فارس، ارمنی و آشوری هم رایج می باشد”.
به دور از هر گونه کلی گویی باید گفت عشق و علاقه کردها به فرهنگ خویش و انتقال آن به نسل های بعدی بصورت سینه به سینه منتقل شده و بر گنجینه ی ادبیات فولکلوری افزوده می شود.
تقسیم بندی ادبیات فولکلور کردی:
تقسیم بندی ادبیات فولکلور کردی به مانند ادبیات فولکلور دیگر ملل جهان عبارت است از:
۱-افسانه ها «چیروک ها »
۲)داستان¬ها که خود به چندین بخش بخش عارفانه وحماسی و عاشقانه و..تقسیم می شود.«ـنقل ها »
۳)حکایت و سرگذشت: داستان¬های عامیانه ،اجتماعی، عاشقانه، مذهبی و …
۴)ترانه های مردمی «سه خشتی ها »
۵)ضرب¬المثل و سخنان ارزنده «اوگت ها»
۶) چیستان
۷) مشاعره

بخش نخست :
ضرب المثل های کرمانجی

ضرب المثل ها در میان مردم و از زندگانی مردم پدید می آید و با مردم پیوند ناگسستنی دارد. این جملات کوتاه زاییده ی اندیشه و دانش مردم ساده و میراثی از غنای معنوی نسل های گذشته است که دست به دست و زبان به زبان به آیندگان می رسد و آنان را با آمال و آرزوها، با غم و شادی، با عشق و نفرت، با ایمان و صداقت و با اوهام و خرافات پدران خود آشنا می سازد.
زبان شیرین کرمانجی در نتیجه ی فکر موشکاف و باریک بین و طبع بذله گو و نکته سنج ، از لحاظ امثال و حکم از غنی ترین زبان های دنیاست.
امثال و حکم کرمانجی نیز مانند دیگر بخش های فولکلور ایران از مدت ها پیش توجه فرهنگ دوستان ومحققین را به خود جلب کرده است :
قصه ها و افسانه های کرمانجی
افسانه خواندن و افسانه شنیدن یکی از نیازمندی های روح آدمی است. نیروی تخیل و تصور مردم و باورهای عامیانه افسانه هایی می سازد و گویندگان و نویسندگان و خیال پرستان آن ها را قالب ریزی می کنند. حتا در کتاب های آسمانی هم قصه ها و افسانه هایی برای ارشاد و تنبیه مردم نقل شده است.
افسانه ها در ادبیات کرمانجی جایگاه بلندی دارند. یادگار گذاشته اند. قصه ها و افسانه های زیبای بسیاری، چون گنجینه های گران بها، در سینه ی مردم کرمانج خراسان از روستاییان و کوه نشینان و پیرزنان مدفون است که چون آن که پیش از این گفتیم، تا روزگاران اخیر جزو ادبیات شمرده نمی شده و تنها با پیشرفت ادبیات نو و آغاز پژوهش و مطالعه در انواع ادبیات، میل و علاقه به گردآوری و نشر آن ها در میان مردم پدید آمده است.

ترانه های مردمی
(ترانه های عامیانه)
یکی از ابعاد بسیار مهم ادبیات عامه، ترانه‌هایی است که در میان عامه مردم رایج بوده است؛ این ترانه‌ها که اغلب سبکی ساده و دلنشین دارد و از لحاظ فکر و زبان و احساس و قالب به کلی با اشعار رسمی متفاوت است، تشبیهات و استعارات پیچیده و صور خیال مبهم ندارد و از هر گونه تصنع و تکلف ادبی به دور است. سرایندگان آن معمولاً افرادی گمنامند که از سواد و دانش چندانی بهره‌مند نیستند.
مشهورترین قالبی که برای سرودن اشعار عامیانه و محلی در زبان کرمانجی استفاده شده، دارند که در مراسمی مثل تعزیه، به مطالعه فولکلورها توجه زیادی می‌شود زیرا آشنایی با آن می‌تواند به شناخت تاریخ ملت‌ها کمک کند و سفیر حسن نیت و پیام آور دوستی یک ملت نزد سایر ملت‌ها باشد. نمونه‌هایی از ترانه‌های عامیانه را ذکر می‌کنیم:ترانه های عامیانه، یعنی شعرهایی که در میان توده ی مردم رواج دارد و اغلب همراه با ساز و آواز خوانده می شود، نیز یکی از ذخایر گنجینه ی ادبیات کرمانج خراسان است.
گوینده و سراینده ی این ترانه ها و تاریخ پیدایش آن ها معلوم نیست. این ها در مزارع ، زیر سقف گوم های دهقانان، در دامن کوه ها و کوچ راه های گلیل ،شاهجهان ،اتک و کال ایمانی در میان گله های گاو و گوسفند همراه با نی شبانان و زنگ قطار اشتران قبایل و طوایف پدید آمده است. گاهی در شب تار یا لب جویباری ناله ی هجر یا فریاد شوق دیداری از سینه ی مرد یا زنی برخاسته و به زبان ها افتاده و دیگران آن را زمزمه کرده اند و این ترانه ها یا در حقیقت “ناله ها و فریادها” زبان به زبان و سینه به سینه گشته و اغلب دچار تغییرات و تحریفات شده و اینک به صورتی که دارند، به دست ما رسیده اند.
این جملات ساده و پر شور و آهنگ دار که همچون شعرهای رسمی زیاد در بند وزن و قافیه نیستند، روح آزاد و زندگی ساده و بی تکلف مردم را تجلی می دهند و با عشق ها و امیدها و عواطف و هیجانات این مردم ساده و یا با وصف جلوه ها و زیبایی های طبیعت موج می زنند.
ترانه ها هم مانند افسانه ها و دیگر دانش های مردم، در ایران مورد توجه نبوده اند و کسی آن ها را گردآوری و طبقه بندی نکرده است. در این رشته هم کار و کوشش استادان و خاورشناسان بیگانه، اگر چه زیاد نبوده است، ولی به هر حال قابل ستایش است. سه خشتی در سه مصراع و در هشت هجا سروده می شود.دارای وزن و قافیه است .کرمانج ها به هجا (شلپه) می گویند سه خشتی ها گاه به هایکوهای ژاپنی می ماند گاه خودش است .گاهی برشی از یک تصویر بزرگ است- گاه عبور بادی است در علفزار- گاه رعدی در آسمان . سه خشتی بازمانده شعر خسروانی عهد ساسانی است که بعد از حمله عرب به ایران رفته رفته خاصه در زبان پهلوی و فارسی از بین رفت . اما کرمانج ها توانستند آن را حفظ کنند وتا امروز ادامه دهند زنده یاد مهدی اخوان ثالث شاعر بزرگ امروز و زنده یاد ملک الشعرای بهار این قالب را یکی از زیباترین قالب های شعری دانسته اند .اغلب این اشعار به دلیل وزن قافیه و هجای کوتاه این ویِژگی را دارند که هر کس به فراخور دل خویش به هر آهنگی و مقامی آن را بخواند .شعر کرمانج هم نفس موسیقی رقص و زندگی آنهاست .سرایندگان این نوع شعر از دیر باز مردم عادی و بی سواد بوده اند زنان و مردان -دختران و پسران جوان- چوپانی در تپه ها – پیری در ایل- آواز خوانی در راه – نوازنده ای در کوه .
سه خشتی ها علاوه بر زندگی سینه به سینه نخستین بار در سال ۱۹۲۷ پس از سالها تلاش و گردآوری توسط ایران پِژوه و کرمانج پِژوه روسی ایوانف در مجله آسیایی بنگال منتشر و سپس در قالب کتابی به چاپ رسید.

حکایت وسرگذشت ها :

بیان سرگذشت در بین کرمانج ها خیلی رایج است . علاقه انها به شنیدن نکات عبرت آموز بسیار است این حکایات که از ادبیات شفاهی انان راه به نوشتار ورسانه باز نموده بسیار تاثیر گذار بوده در این مورد استاد با با صفر مرادی توانست در پانزده سال برنامه های رادیویی را بصورت سریالی تهیه نماید .که برای مخاطبان کرمانج جذاب بود و تاثیر گذار بوده که به نوعی سرمشق تالیف مقالات کتاب های همانند خشم و غارت .الامانی و.. توسط نویسندگان گردید .

مشاعره
شعر، ریشه در فرهنگ کرمانجی دارد و کمتر فرد کرمانجی را می توان پیدا کرد که شعری را حفظ نباشد و در زندگی از آن استفاده نکند. شعر، فارغ از حکمت هایی که در آن نهفته است، کارکردهای روان شناختی دارد و باعث ایجاد آرامش می شود. از طرفی بسیاری از پند و اندرزها، درس های زندگی و گاه اندیشه های بلند، به واسطه یک بیت شعر به انسان منتقل می شود و بر افراد تاثیر می گذارد. واقعیت این است که ذائقه و طبع شاعرانه و علاقه به شعر و ادبیات در ذات اکراد وجود دارد.
مشاعره از نخستین فنونی بوده که در بین اهل ادب و شاعران رواج داشته است.
مشاعره و زنده نگه داشتن ادبیات شفاهی بخشی ها
یکی دیگر مواردی که تأثیر خوبی بر حفظ زبان داشته مشاعره است که بیشتر مختص بخشی هاست انها با برپایی جلسات مشاعره به تبادل داشته ها می پردازند این امر به نوعی ایجاد انگیزش فرهنگی و هنری محسوب می شود که می توان آن را هنری فی البداهه هم نامید.
فن مشاعره باعث تقویت ذهن می شود
مشاعره از نخستین فنونی بوده که در که در بین بین اهل ادب و شاعران کرد رواج داشته است. مشاعره می تواند به ترویج حکمت اخلاق مورد نظر اهل دین، محققان و پژوهشگران عرصه ادبیات کمک شایانی کند، از این رو در ادوار مختلف این فن در مجامع فرهنگی، علمی و ادبی مورد عنایت کارگزاران اهل فرهنگ بوده است. در این گونه مشاعره ها، ادبیات اقلیمی و موضوعی می تواند مورد توجه بیشتری قرار بگیرد و اهل فن، ادیبان و مدرسان مسلط می توانند به رونق این محافل در هنگام اجرا بیفزایند، به گونه‌ای که استفاده از اشعار فولکلوریک و ادبیات بومی می تواند چاشنی محافل مشاعره شود.
فولکلور بر حفظ زبان ها تاثیر گذار است و از آنجا که فولکلور کرمانج ها پر بار تاثیرات خوب وشگرفی را نهاده است حفظ فولکلور حفظ زبان خواهد بود.