الگوي تدريس مبتني بر نظريه فرا شناخت Metacognition
مقدمه:
فرا شناخت عبارت است از آگاهي فرد بر نظام شناختي خود و كنترل و هدايت آن در ادبيات روان شناسي، شناخت را معمولا˝ مترادف با تفكر مي آورند. بنابراين، فراشناخت را مي توان آگاهي بر جريان تفكر و كنترل و هدايت آن هم تعريف كرد. جريان شناخت در نظريه روان شناسي شناخت انسان را عبارت مي دانند از:
دريافت، پردازش، نگهداري و انتقال اطلاعات، فراشناخت فعاليتي است كه كنش هاي مربوط به چهار عنصر يادشده را در برمي گيرد و بر آنها نظارت دارد.
معلمان در مدارس بايد ابتدا دانش آموزان را به روش دريافت، پردازش و نگهداري و انتقال درست اطلاعات فراخوانند و سپس آنها را ترغيب كنند تا جريان فعاليت هاي ذهني را كه انجام مي دهند، مورد بازنگري و اصلاح قرار دهند.
هدف:
هدف اساسي نظريه فرا شناخت كمك به دانش آموز براي انديشيدن و پرورش مهارت فكر كردن است. هدف ديگر آموزش فراشناخت، پرورش مهارت هاي انتقال يادگرفته ها در موقعيت هاي متعدد است.
راهبردهاي فرا شناخت داراي اهميت فوق العاده است، و در آموزش دروس متعدد از آنان بهره گرفته مي شود. راهبردهاي فرا شناختي، نيازهاي يادگيري فراگيران را برطرف مي سازد. راهبردها آن دسته از فعاليت هاي ذهني و عملي هستند كه راه رسيدن به هدف ها را هموار مي سازند.
موضوع: ميكروب ها (آغازيان ساده)
هدف كلي: آشنايي با طبقه بندي جانداران ذره بيني، صفات عمومي و ساختماني آنها و اثراتي كه در زندگي ما دارد.
مراحل اجراي الگو
مرحله نخست: آماده سازي
در مرحله آماه سازي معلم تلاش مي كند تا دانش آموزان را ترغيب كنند 3 دسته فعاليت را انجام دهند .
- تصميم گيري درباره هدف
- پيش بيني روش حل مسئله و انتخاب راهبرد
- بررسي دانش پيشين مورد نياز
با استفاده از تصوير توجيهي براي به دست آوردن تعريف ميكروب و در صورت وجود ميكروسكوپ مشاهده باكتري ها و ميكروب ها و مطالعه كتاب و مشاهده تصاوير كتاب و مقايسه آنها با باكتري ها و ميكروب ها درزير ميكروسكوپ.

مرحله دوم: نظم دهي
مرحله بروز دادن فعاليت هاي ذهني ارزشيابي از خود، هم از نظر فعاليت هاي فكري و هم از نظر فعاليت علمي است، فعاليت هاي فكري مربوط به يافتن راه حل ها و گزينش شيوه كار و شكل دادن نگرش خاص به موضوع و بررسي پيش نيازها است .
تهيه نقاشي و كلاژ براي نشان دادن نوع باكتري و از طريق آن نوع بيماري و انجام آزمايش كشف ميكروب، مقايسه باكتري ها و ميكروب ها و در جستجوي تعاريف براي ميكروب ها و ويروس ها .
مرحله سوم: ارزشيابي
معلم دانش آموزان را وادار مي كند تا درباره ي يادگرفته هاي خود قضاوت كنند و از آنان خواسته مي شود عملكرد خود را ارزشيابي كنند.
دانش آموزان: براي فعاليت هاي مفيد و مضر باكتري ها چند مثال مي آورند :
- تفاوت ساختمان باكتري و ويروس را شرح مي دهند و خصوصيات هر يك را از نظر ساختار و فعاليت حياتي شرح مي دهند.
- آزمايشي براي كشف ميكروب ها طراحي مي كنند.
- طرز توليد مثل باكتري ها و ويروس ها را با رسم شكل نشان مي دهند.
- نمونه هايي از آغازيان را جمع آوري و مشاهده مي كنند.
فرا شناخت و كاربردهاي آن در آموزش
رويكرد خبر پردازي مجموعه اي نظريه است كه وجه اشتراك همه ي آنها اين است كه يادگيري انسان را يك فعاليت مستمر پردازش اطلاعات مي داند. اين رويكرد به مطالعه ي راههايي مي پردازد كه آدميان به توسط آنها دانش را كسب ، ذخيره و يادآوري مي كنند و مورد استفاده قرار مي دهند.
در روانشناسي خبر پردازي ، فرايندهاي خبر پردازي در انسان با فرآيندهاي خبر پردازي در كامپيوتر شبيه دانسته شده اند. به طور كلي روانشناسان در تمام طول تاريخ روانشناسي سعي كرده اند فرآيندهاي ذهني و رفتاري انسانها را به كمك الگوهايي خارج از انسان تبيين كنند كه عمده ترين آنها ماشين بوده است، حال با موضوع ساعت يا پيشرفته ترين آن يعني كامپيوتر. همين توجه به ماشين در نهايت منجر به پايه گذاري ، مهندس شناختي توسط نورمن گرديد كه معتقداست نظام هاي تعاملي بين انسان و ماشين از ميزان اشتباهات انسان مي كاهد.
تعريف يادگيري در رويكرد خبر پردازي :
يادگيري ، توانايي انجام ماهرانه يك تكليف است كه شامل : يادآوري هدفمند وعملكرد ماهرانه مي باشد.
قوانين يادگيري :
1)    قانون رابطه علي : يعني بين عمل و بازده عمل يك رابطه ي علي وجود دارد.
2)    قانون يادگيري علي : يعني اعمالي كه بازده مطلوب دارند تكرار شوند و اعمالي كه بازده نامطلوب دارند تكرار نشوند.
3)    قانون بازخورد اطلاعاتي : يعني نتيجه يك رويداد بعنوان اطلاع يا خبر درباره ي آن رويداد عمل مي كند.
شيوه هاي يادگيري:
1)    افزايش يادگيري : رمز گرداني اطلاعات جديد بر حسب طرحواره هاي قديم كه بيشتر شامل جذب است.
2)    شكل گيري ساختار: يادگيري طرحواره هاي تازه مثل : رانندگي در دفعه ي اول كه دشوارترين نوع يادگيري است.
3)    دقيق شدن : انطباق كامل دانش به يك تكليف ، در اين روش تمرين زياد لازم است. تندترين شيوه ي يادگيري است در واقع دقيق شدن يعني پالايش يك طرحواره ي جديد.
4)    يادگيري از راه قياس : مقايسه ي طرحواره ي جديد با قديم. در اين روش بايد ابتدا طرحواره ي مناسب يافت شود و در موقعيت جديد بكار رود يعني بر اساس مدلهاي قبلي، تجارب تازه ارزيابي و تفسير شوند.
نظام ياد:
در نظريه هاي خبر پردازي فرايندهاي يادگيري ، بياد سپاري و يادآوري در ارتباط با يكديگر مورد مطالعه و بررسي قرار مي گيرند.
حافظه ي حسي: نخستين مرحله خبر پردازي است كه به آن مخزن حسي يا ثبت حسي نيز مي گويند. در واقع نظام كلي گيردنده هاي حسي ما را حافظه حسي مي گويند. اين گيرنده ها تأثيرات محركها را براي 1 تا 3 s در خود نگاه مي دارند و در اين فاصله اطلاعات انتخاب شده به حافظه كوتاه مدت بر اثر توجه فرستاده مي شود و بقيه حذف يا فراموش مي شود . پس نخستين عامل مهم در يادگيري توجه و دقت است.
حافظه كوتاه مدت: اطلاعات در حافظه كوتاه مدت به صورت ( صوتي ، ديداري ، معنايي ) رمز گرداني مي شوند و حدود 30s در حافظه كوتاه مدت باقي مي ماند كه اگر ( تمرين يا مرور، بسط معنا و سازمان دهي) شوند به حافظه دراز مدت مي روند.
اطلاعات حافظه كوتاه مدت از دو منبع تغذيه مي شوند: 1- حافظه حسي 2- حافظه دراز مدت.
حافظه كوتاه مدت را حافظه هشيار نيز مي گويند . زيرا از تمام محتواي آن آگاه هستيم . همچنين به آن حافظه فعال نيز مي گويند. زيرا بطور فعال در ارتباط با اطلاعاتي است كه مي خواهند به حافظه دراز مدت برود . حافظه كوتاه مدت براي رفع نيازهاي آني بكار مي رود و گنجايش آن محدود است:
2 7 قطعه يعني حفظ كردن دو شماره تلفن 7 رقمي از عهده حافظه ما بر نمي آيد.
حافظه دراز مدت: حافظه ي تمام عمر مي باشد . اگر اطلاعات ر مز گرداني و تكرار و معنا دهي شوند به حافظه دراز مدت براي هميشه راه مي يابند.

انواع حافظه ي دراز مدت:
1)    حافظه رويدادي: خاطرات ، فيلم ذهني
2)    حافظه معنايي: معنا بصورت گزاره (علي كتاب را خريد) يا طرحواره ( خريدن از فروشگاه) ذخيره مي شود.
3)    حافظه روندي : چگونگي روند انجام يك كار مثل : تعمير كردن ، بازي كردن
گنجايش حافظه دراز مدت نامحدود است و طول مدت نگهداري اطلاعات از چند دقيقه تا تمامي عمر بطول مي انجامد. بزرگترين محدوديت حافظه دراز مدت ، غير فعال بودن آن است كه بازيابي را مشكل مي سازد.
فرايند هاي حافظه يا شناخت:
1)    مرور: دو كار مي كند: حفظ اطلاعات در حافظه كوتاه مدت و انتقال آنها به حافظه دراز مدت . بهترين روش مرور دسته بندي ويژگيهاي مشترك و همگون سازي پس تكرار و مرور است.
2)    معنا دهي : استفاده از اطلاعات موجود در طرحواره هاي قبلي براي فهميدن مطالب جديد. اينكار با افزودن جزئيات و شاخ و برگ بيشتر بهتر صورت مي پذيرد.
3)    سازماندهي : بهترين شيوه يادگيري مطالب پيچيده است كه بر اساس شباهتها و تفاوتها استوار مي باشد. 
يادآوري و فراموشي:
فراموشي يعني ناتواني در بياد آوردن اطلاعات از حافظه دراز مدت . شايد اطلاعاتي كه فكر مي كنيم فراموش كرده ايم اصلاً به حافظه دراز مدت وارد نكرده ايم پس يادگيري يعني اندوزش اطلاعات در حافظه دراز مدت و فراموشي واقعي يعني از بين رفتن اطلاعات در حافظه دراز مدت.
بطور كلي :
علت فراموشي در حافظه حسي: بي توجهي
علت فراموشي در حافظه كوتاه مدت: گنجايش محدود ( جانشيني اطلاعات جديد بجاي قديم ) ، محواثر ( حذف خود بخودي)
علت فراموشي در حافظه دراز مدت:
1)    سركوب يا واپس زدن: ناتواني بياد آوردن رويدادهاي ناخوشايند( فراموشي هيجاني)
2)    تداخل : بازداري پس گستر و بازداري پيش گستر
3)    مشكلات بازيابي: نداشتن سرنخ ها و نشانه ها
نتيجه گيري:
تعريف يادگيري: انتقال اطلاعات به حافظه دراز مدت همان يادگيري است.
تعريف يادآوري: استفاده از اطلاعات حافظه دراز مدت به صورت :
1)    بازشناسي : تشخيص درست مطلب از ميان مطالب ديگر
2)    بازخواني : فراخواني از حافظه
ويژگيهاي كلاسي نورمن _ خبر پردازي:
1- شناخت معلم از ساخت شناختي دانش آموز           2- اجازه دادن معلم به دانش آموز براي طرح سؤالات
3- ارائه مطالب متناسب با ساخت شناختي دانش آموز   4- كم دانستن و زياد دانستن مانع سؤال توسط دانش آموز مي شود.
5- بايد نوعي توازن بين ساخت شناختي و مطالب ارائه شده باشد.
راهنمايي هايي به معلمان در استفاده از نظريه ي خبر پردازي
توجه دانش آموزان را به مطالب درسي جلب كنيد.
مثال :
1)    پيش از آغاز درس توجه دانش آموزان را به خود جلب كنيد. با يك سؤال درس خود را شروع كنيد تا كنجكاوي دانش آموزان را برانگيزيد.
 
2)    تحرك داشته باشيد، از حركات سر ودست خود استفاده كنيد، از يكنواخت صحبت كردن بپرهيزيد.
3)    با نزديك شدن به دانش آموزي كه در ضمن تدريس شما حواسش پرت شد، توجه او را به خود جلب كنيد. نام او را صدا بزنيد، و در صورت امكان سؤال ساده اي كه بتواند جوابش را بدهد از او بپرسيد.
4)    هدف درس را به دانش آموزان بگوييد . فايده و اهميت درس را براي آنها توضيح دهيد.
5)    از دانش آموزان بپرسيد تا بگويند چرا يادگيري مطالب درس براي آنها مفيد است.
6)    از طريق پرسيدن سؤالهايي نظير " اگر... چه اتفاقي مي افتد؟ "‌ كنجكاوي دانش آموزان را تحريك كنيد.
7)    از امور غير مترقبه استفاده كنيد( مثلاً معلم پيش از تدريس درسي درباره ي فشار هوا مي تواند با زياد باد كردن يك بادكنك باعث تركيدن آن بشود) .
8)    شرايط فيزيكي را با تغيير دادن وضع صندليها يا از راههاي ديگر تغيير دهيد.
9)    كانالهاي گيرنده ي حسي را از طريق تدريس دروسي كه نياز به لمس كردن ، بوييدن ، يا چشيدن دارند تغيير دهيد.
10)     تحرك ، حركات بدني ، و صداي خود را تغيير دهيد.
11)   از رفتارهايي كه موجب حواس پرتي مي شوند ، مانند زدن مداد بر روي ميز يا دست زدن به موهايتان خودداري كنيد.
به دانش آموزان كمك كنيد تا نكات مهم را از نكات غير مهم جدا كنند و بر مطالب با اهميت تأكيد بورزند.
یاد گیری فراشناختی