انواع خط ايراني
انواع خط ايراني
قبل از اسلام خطوط مختلفي ار جمله ميخي و پهلوي و اوستائي در ايران متداول بوده است با ظهور دين اسلام نياكان ما الفبا وخطوط اسلامي را پذيرا شدند خط متداول آنزمان كه نزديك دو قرن قبل از اسلام شكل گرفته بود خط كوفي و نسخ قديم بودكه از دو خط قبطي و سرياني اخذ شده بود در اوايل قرن چهارم سال 310 هجري قمري ابن مقله بيضاوي شيرازي خطوطي را بوجود آورد كه به خطوط اصول معروف شد كه عبارتند از محقق – ريحان – ثلث – نسخ – رقاع و توقيع كه وجه تمايز آنها اختلاف در شكل حروف و كلمات و نسبت سطح و دور در هر كدام مي باشد و براي اين خطوط قواعدي وضع كرد و 12 اصل نوشت : تركيب-كرسي-نسبت-ضعف-قوت-سطح-دور-صعود مجازي-نزول مجازي-اصول-صفا و شأن بعد از ابن مقله ( حدود يك قرن) علي ابن هلال مشهور به ابن بواب براي خط نسخ قواعد جديدي بوجود آورد و آنرا كامل تر كرد و بعد در قرن هفتم جمال الدين ياقوت مستعصمي به خطوط ششگانه ياد شده غنا و تكامل بخشيد .
مقارن پيشرفت خطوط فوق، حسن فارسي كاتب، خط تعليق را از خطوط نسخ و رقاع بوجود آورد كه به نام ترسل نيز ناميده مي شد
در قرن هشتم ميرعلي تبريزي (850 هجري قمري) ار تركيب و ادغام دو خط نسخ و تعليق خطي بنام نسختعليق بوجود آورد كه بسيار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظيمي در هنر خوشنويسي گرديد خطي كه حدود يك دانگ سطح و مابقي آن دور است و نام آن در اثر كثرت استعمال به نستعليق تغيير پيدا كرد.
و بايد اذعان نمود كه بحق از زيباترين و ظريفترين ومشكلترين خطوط ايراني و ميتوان گفت كه عروس خطوط ايراني استپس از ميرعلي تبريزي پسرش ميرعبدالله و بعد از او ميرزا جعفر تبريزي و اظهار تبريزي در تكامل خط نستعليق كوششها كردند تا نوبت به سلطانعلي مشهدي رسيد كه خدمات شاياني به اين هنر اصيل نمود . اساتيد زيادي بعد از سلطانعلي مشهدي در تكامل خط مذكور زحمات فراواني كشيدند كه بعد از حدود يك قرن، خشنويس نامي و آشناي همه، ميرعمادالحسني ( 1024 هجري قمري) معاصر شاه عباس صفوي پا به عرصه ظهور نهاد كه با نبوغ خود تغيرات و سبكي در خط نستعليق بوجود آورد كه هنوز از گذشت قريب 400 سال مورد استفاده و الهام بخش خشنويسان است او پايه خط را به جائي نهاد كه از زمان پيدايش خط نستعليق تا كنون هنرمندي خشنويس را ياراي برابري با او نبوده است و همزمان او هنرمند بزرگ ديگري چون عليرضا عباسي رقيبي براي او بشمار مي رفت كه علاوه بر خط نستعليق خفي و جلي در خط ثلث نيز استاد بود بطوري كه قالب كتيبهه هاي مساجد و بناهاي تاريخي اصفهان به خط ثلث و يا به سرپرستي او انجام شده است .
بطور كل قرنهاي نهم ، دهم و يازدهم هجري قمري را ميتوان قرنهاي درخشان در هنر خوشنويسي دانست .
در اواسط قرن يازدهم سومين خط خالص ايراني يعني شكسته نستعليق به دست مرتضي قلي خان شاملو حاكم هرات از خط نستعليق احداث گرديد علت پيدايش آن تند نويسي و راحت نويسي و ديگر، ذوق و خلاقيت ايراني مي توانست باشد همانطوري كه بعد از پيدايش خط تعليق ، ايرانيان به خاطر سرعت در كتابت، شكسته تعليق آنرا نيز بوجود آوردند .
خط شكسته نستعليق به دست ميرزا شفيعا هراتي كاملتر شد و درويش عبدالمجيد طالقاني قواعد جديدي وضع نمود و آنرا به كمال نوشت چهار تن ازخوشنويسان نامي كه در چهار خط ثلث، نسخ، نستعليق و شكسته نستعليق به اركان اربعه هنر خوشنويسي مشهور گشته اند عبارتند از :
در خط ثلث : جمال الدين ياقوت ( 698 هجري قمري)
در خط نسخ : ميرزا احمد نيريزي (اواسط قرن 12)
در خط نستعليق : ميرعماد الحسني (1024 هجري قمري)
در خط شكسته نستعليق : درويش عبدالمجيد طالقاني ( 1185 هجري قمري)
در قرن 13 در دوره قاجاريه خطاطان بزرگي پا به عرصه ميدان نستعليق و ديگر اقلام نهادند و سختيهاي اين هنر ظريف را بجان خريدند و در توسعه آن كوشيدند كه اسامي معروفترين آنها از آن زمان تاكنون به شرح ذيل مي باشد :
عباس نوري- وصال شيرازي- احمد شاملو مشهدي – فتحعلي حجاب - ميرحسيني خوشنويس- اسداله شيرازي – ميرزا آقا خمسه اي – ابوالفضل ساوجي – عبدالرحيم افسر – محمدحسين شيرازي – عبدالحميد ملك الكلامي – علي نقي شيرازي –
ميرزا محمد ابراهيم تهراني (ميرزا عمو) – ميرزا غلامرضا اصفهاني – ميرزا محمدرضا كلهر- محمدحسين عمادالكتاب – مرتضي نجم آبادي – سيدحسن ميرخاني – سيدحسين ميرخاني – علي اكبر كاوه – ابراهيم بوذري – حسن زرين خط – غلامحسين اميرخاني – عباس اخوين – يداله كابلي خوانساري – كيخسرو خروش و ...
پروفسور مينايي
خط نستعليق
اين مبحث گوشه نوينی از بررسيهای نظری وتكنيكی در مورد صنعتی كردن توليدات دستي‌كتابت به خط نستعليق بوده و بنا به تقاضاي‌زمان به مثابه گامی مبتنی بر اصول علمی وآزمايشی است كه برای نخستين بار در جهت‌گسترش خط مزبور به صورت نوشتارهاي‌چاپی معاصر برداشته مي‌شود.
اصولاً خط نستعليق قبل از اين كه خواندنش‌مفهومی را القا كند يك نوع «تصوير گري»است. در جهان هنرهای زيبای اسلامی اززيباترين شيوه‌های «ششگانه خط عربي»(1) به‌شمار ميرود. خط نامبرده در خلال قرن چهارده‌ميلادی به خامه و ابتكار انديشمندی بزرگوار به‌نام «خواجه مير علی تبريزي» ابداع ودر اندك‌زمانی صيت شهرتش اغلب اقطار آسيا را فراگرفت و از سوی ساكنين بومی اين مناطق از آن‌استقبال و تعزيز بی سابقه‌ای به عمل آمد.گذشته از اين سبك خوشنويسی به نستعليق‌مورد توجه بزرگان كشوری و لشگری نيز واقع‌شده، بدربار امپراتوريهای هند - مغول وايران‌آن‌روز راه يافت ودر كارگاههای هنر وكتابخانه‌های سلطنتی در آرايش و كتابت آثارادبي، تاريخی و علمی و مرقّعات / آلبوم /مزين به خط و مينياتور به خدمت گرفته شد.امروز بخش بزرگی از اين آثار موجب‌افتخارات اغلب موزه‌های مشهور جهان مااست.
نفوذ دائره خط نستعليق در نوشتارهای بومي‌قرون وسطی كه روزگاری از اوج منزلت و اوج‌قدرت هنری «رقم نسخ بر خط و كشيده تعليق‌مي‌كشيد...»(2) از قرن 17 ميلادی همزمان باآغاز توسعه و رونق «عصر ماشينيزيم» جاي‌خود را به خط نسخ داده و تنها منوط به‌نوشتجات دستخطی معمول در بين مردم‌محدود مي‌گردد! دليل حالت ركود نستعليق ورواج نسخ در مطبوعات چاپی اين ادوار را كه‌باقوالی نادرست «بحران هويت نستعليق!»مي‌نامند، از ديدگاه تحليل هنری و منطق علمي‌چنين ميتوان توجيه كرد كه: پيكره حروف‌خط نستعليق از حيث شكل خارجی بنا به دارابودن عناصر متموج و پيچكهای كشدار متمايل‌به بالا و پائين، چون مانند عناصر منكسر وزاويه‌دار حروف مربوط به سبكهای خطی هند- اروپايی و از آن جمله ساميه / سئميتيك /،بر پايه يك خط سير مفروض بنيادی استقرارنمي‌يابد. از اين رو نتواسته است تا كنون ازتكنيك صنايع پوليگرافی معاصر، متكی به‌موازين و پرنسيپهای پيشرفته به سيستم«گوتنبرگ» بهره ياب گردد.
به منظور دستيابی به يك راه‌حل اصولی درانتفاء اين كمبود، از دو قرن پيش افرادی ازسلك ميسيونر و برخی كمپاني‌های خارجی وموسسات تيپوگرافی مشهور كشورهايی نظيرانگلستان، آلمان و روسيه، با همت و نقش‌فزاينده، ژانر نستعليق در رابطه با توسعه‌معارف و فرهنگ بومی و نياز خواندن و نوشتن‌مردم غير عرب ممالك خاورميانه و نزديك،پی برده و با همكاری خطاطان و خط‌شناسان‌معروف محلی در زمينه ساختن «شريفت‌چاپي» برای خط نستعليق كوششهائی انجام‌داده‌اند. ولی اقدامات آنها متاسفانه جز در چندمورد كوچك نتيجه دلخواه به دست نداده‌است.
شايان ذكر است كه امروز هم با وجود چاپ‌مطبوعات به خط نسخ اكثر شهروندان اصيل‌اين سرزمينها اعم‌ّ از خاص و عام به حفظ‌اصالت خط نستعليق كوشيده و آن را به عنوان‌نشانه‌ای از هويت و حيثيت فرهنگ ملی خودمي‌شمارند و عليرغم فقدان وسائل فنی چاپ‌آن نوشته‌ها به طور كلي، چه در مدارس، چه دردوائر دولتی و فرهنگی و چه در مكاتبات‌شخصي، به صورت دستنويس در سبك خط‌نستعليق پياده مي‌شود! و به قول يك روشنفكرپاكستانی - «... اكثر قاطبه خوانندگان به‌منشوراتی كه يه خط نستعليق نوشته شده،رغبت عميق نشان مي‌دهند. در اين صورت‌پس ما چرا رسالت چنين ضرورت تاريخی راعهده دار شويم...؟(3)
پروبلم مزبور در مراحل مختلف سده حاضرنيز، چه پيش از جنگ و چه پس از آن، موردتوجه محافل فرهنگی و علمي، و مراكز تجاري‌پاره‌ای كشورهای بزرگ صنعتی بوده است. دربين آنها تعبيه / Sciftgarnitur / يا مجموعه وكومپلت قالبی / Matrize / برای نستعليق درشوروی سابق به ويژه انستيتوی علمی وتحقيقاتی ماشينهای پوليگرافی /Wissenschaftliches Forschunginstitut"Poggraphmasch." / آن كشور بيشتر از همه درامر تلفيق با اصول و تكنيك پوليگرافي‌موفقيت‌آميز مي‌باشد. وليكن بنا به عدم‌دسترس به وسائط پيشرفته و نا آگاهی ازتكنيك عصر الكترون و غيرذلك... تحقق اين‌انديشه بزرگ از مراحل ابتدايی امور مخصوص‌چاپخانه پا فراتر ننهاد و فقط با چاپ چندنمونه آزمايشی در دستگاههای / Steretyp / و /Linotype / اكتفا گرديد و كاری كه قرين توفيق‌بود نرسيده به حد بلوغ و كمال متاسفانه‌تدريجاً متوقف گشت. البته چنين حالت‌ناگوار علل ديگری هم داشت كه ما از ذكر آن‌هادر اين سطور معذوريم.(4) به هر حال پروژه‌اي‌كه مقدمات آن در همان اوقات در روسيه فراهم‌شده و به صورت يك مونوگرافی جامع علمي‌اينك به مذاكره و رواديد متخصصين وپوليگرافيستهای محترم آلمانی تقديم مي‌گرددمشتمل بر يك سلسله جداول تعليماتی مربوط‌به «حروف متصله و منفصله» و طرحهايی ازقبيل «فورمات / مقطع» و حروف پوليگرافي"Letter , Buchstabe" و غيره به شيوه و سبك‌خط نستعليق است. و گمان به يقين داريم كه دربر آورد هدف اصلی ما در رابطه با موضوع«تلفيق حروف نستعليق با تكنيك ماشينهاي‌تحرير مدرن، بخشی از روش و پرنسيپهاي‌رساله علمی مذكور سودمند بوده باشد.
در پيرامون اين موضوع مهمترين عوامل‌نوگرانه كه امكانات تطبيق خط نستعليق را درصنعت پوليگرافی بر پايه اصل «گوتنبرگ»صورت‌پذير مي‌سازد اينها هستند:
1- خط تنظيم حروف "Schriftline" - خط‌مزبور معدل يك رشته خطوط نظری / فرضي/ كه برای استقرار و هماهنگی حروف در بغل وكنار هم، مي‌بايستی به موزات سطر از پای هريك آنها بگذرد مي‌باشد. و به عنوان"Koordination" وظيفه دارد به جای خطاط ياكاتب مرتب بدون آنكه به زيبايی و موزونيت‌آنها خللی وارد آمده باشد ميدان نوسان حروف‌نستعليق را كنترل كرده و ضمن كنار هم قراردادن و سوار كردن آنها كلمه يا جمله مطلوب رابه نستعليق در راستای سطور چاپی انجام دهد.«خط تنظيم حروف» يگانه معيار واحدی است‌كه بر پايه جدول تعليماتی و حسابات دقيق‌ابداع شده و همه حروف مختلف الشكل‌نستعليق را يكسان در بر مي‌گيرد. معيار نامبرده‌در لوايح فورمات نستعليق تثبيت گشته است.
(نمونه: شمارهای 1 و 2 و 3 و4)
2- جداول تعليماتی اورفوگرافی در مورداشكال حروف متصله و منفصله در نستعليق -جدولهای مذكور هنگام پيوست دو يا چندحرف غيرمتشابه از حروف متصله در آغاز،وسط يا آخر كلمه، چگونگی تشكيل فورم آنهارا مي‌نماياند. و بدون مراجه به وسائط يدكي‌فنی در نمونه "Leigtur , Buchstabenvetbindung"،آنها را به آسانی ميتوان از لوايح فورماتها برروی زبانه‌های ماشين تحرير ضبط كرده، به‌وسيله آلت شستی "Rucktaste" عمل چاپ راانجام داد.
3- لوائح حروف (چاپ) به سبك نستعليق -پروژه‌های مزبور نتيجه و الحاصل همه‌پژوهشهای ماقبل خود مي‌باشد. و هر يك ازاين نقشه‌ها تعدادی حروف پوليگرافی مختلف‌الشكل متكی به محور يا «خط تنظيم شريفت»را در بر گرفته و تنها برای توليد چاپ‌اختصاص است. (نمونه شكل - 5)
جدول قياسی شماره 1
در تشكل حروف «نسخ» الفبای عربی به شيوه خط«نستعليق» و ترانسكريپسون.
تبصره - برخلاف ناهمگون بودن اشكال‌گرافيكی حروف مشخصه به علامت (+) درجدول هر كدام مجموعاً فقط صدای واحدی رامنعكس مي‌سازند:
1- حرفهای «ث، س، ص» - آهنگ حرف«S,c» را مي‌دهند.
2- حرفهای «ذ، ز، ض، ظ» - آهنگ حرف «Z»است.
3- حروف «ت، ط» صدای «T» را مي‌دهند.
4- حرفهای «غ، ق» با آهنگ «G» موافقت‌دارد.
5- حرفهای «ح، ه» نيز تنها صدای حرف «H»را منعكس مي‌نمايد.
پيشنهاد - با عطف توجه به مراتب فوق الذكر،اميد ايمان راسخ به كوشش فرهنگ‌نويسان بلندهمت و زبانشناسان نام‌آور مشرق زمين درپاكسازی زبانهای مادری معمول بين الملل‌خاورميانه و نزديك از واژه‌های بيگانه، اگر ازمجموع حروف مذكور، تنها به اشارات حرفي‌همصدا با آنان مانند (س، ز، ت، و ضمن تغييرشكلی مختصر با انتخاب يكی از دو حرف -غ، يا - ق، و همچنين - ح، و يا - ه) اكتفا شده‌و بقيه مشتمل بر هشت حرف ماخوذ از زبان‌عربی با همه حروف متصله و مرتبطه‌اش ازالفبای خط «نستعليق» محذوف گردد، بالطبع‌مقدار زيادی از حروف سر در گم كننده ومغشوش از تعداد اشارات الفبای مورد نظر ماكاسته خواهد شد!... و بدين طريق مسئله«انطباق خط نستعليق در صنايع پوليگرافی وماشينهای تايپ معاصر مجهز به سيستم‌الكترونيك و كومپيوتري...» را نيز به مراتب‌آسان‌تر خواهد ساخت.
پاورقي ومنابع :
1- خطوط سته يا ششگانه به الفبای عربي‌عبارتند از: ثلث، نسخ، ريحاني، رفاع، توقيع،محقق.
2- تذكرة‌الخطاطين يا امتحان الفضلاء «ميرزاسنگلاخ: تبريز - 1295 ه (1887 ه) و منابع‌قدم ديگر...
3- Tamannai Z.A. - Urdu typography aprobgem? "UNESCO information bulletin onreading materials" , April - 1963
4- شايان ذكر است كه بخش اول اين رساله،پس از بررسيهای دقيق از كوششهای اوليه‌همكار شاد روانم آقای غلام دارآبادي، درانستيتوی خاورشناسی آكادمی علوم‌آذربايجان زير مسئوليت و رهبری علمي‌اينجانب به صورت يك مونوگرافی علمی درآمد و ضمن معرفی به شورای فرهنگستان به نام‌ايشان به دريافت درجه علمی دكترا توفيق‌يافتيم.
بديهی است اصول و موارد عملكرد مربوط‌بدين بخش فقط در چاپخانه‌ها به طريق‌قالب‌ريزی و حروف چينی مي‌تواند مورداستفاده قرار بگيرد. با وجود اين پاره‌ای ازمزايای اصولی آن به ويژه لوائح فورماتها وجدولهای حرف در سبك نستعليق هنوز هم ازاعتبارات علمي، تكنيكی واسته‌تيك برخورداربوده و در طرحهائی كه امروز در آلمان راجع به‌تلفيق خط نستعليق در ماشينهای تحرير مجهزبه كوپوتور - الكترونيك در شرف پياده كردن‌هستم بسی سودمند مي‌باشند. از اين رو و باتوجه به حرمت موازين اخلاقی و قدردانی اززحمات همكار فقيدم نامشان در كنارم‌جاويدان و روانش شاد باد!...
http://www.metanat.ir/hschool/T.aspx?Subject=&TID=
www.tabrizinfo.com
calligraphy.blogfa.com
قبل از اسلام خطوط مختلفي ار جمله ميخي و پهلوي و اوستائي در ايران متداول بوده است با ظهور دين اسلام نياكان ما الفبا وخطوط اسلامي را پذيرا شدند خط متداول آنزمان كه نزديك دو قرن قبل از اسلام شكل گرفته بود خط كوفي و نسخ قديم بودكه از دو خط قبطي و سرياني اخذ شده بود در اوايل قرن چهارم سال 310 هجري قمري ابن مقله بيضاوي شيرازي خطوطي را بوجود آورد كه به خطوط اصول معروف شد كه عبارتند از محقق – ريحان – ثلث – نسخ – رقاع و توقيع كه وجه تمايز آنها اختلاف در شكل حروف و كلمات و نسبت سطح و دور در هر كدام مي باشد و براي اين خطوط قواعدي وضع كرد و 12 اصل نوشت : تركيب-كرسي-نسبت-ضعف-قوت-سطح-دور-صعود مجازي-نزول مجازي-اصول-صفا و شأن بعد از ابن مقله ( حدود يك قرن) علي ابن هلال مشهور به ابن بواب براي خط نسخ قواعد جديدي بوجود آورد و آنرا كامل تر كرد و بعد در قرن هفتم جمال الدين ياقوت مستعصمي به خطوط ششگانه ياد شده غنا و تكامل بخشيد .
مقارن پيشرفت خطوط فوق، حسن فارسي كاتب، خط تعليق را از خطوط نسخ و رقاع بوجود آورد كه به نام ترسل نيز ناميده مي شد
در قرن هشتم ميرعلي تبريزي (850 هجري قمري) ار تركيب و ادغام دو خط نسخ و تعليق خطي بنام نسختعليق بوجود آورد كه بسيار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظيمي در هنر خوشنويسي گرديد خطي كه حدود يك دانگ سطح و مابقي آن دور است و نام آن در اثر كثرت استعمال به نستعليق تغيير پيدا كرد.
و بايد اذعان نمود كه بحق از زيباترين و ظريفترين ومشكلترين خطوط ايراني و ميتوان گفت كه عروس خطوط ايراني استپس از ميرعلي تبريزي پسرش ميرعبدالله و بعد از او ميرزا جعفر تبريزي و اظهار تبريزي در تكامل خط نستعليق كوششها كردند تا نوبت به سلطانعلي مشهدي رسيد كه خدمات شاياني به اين هنر اصيل نمود . اساتيد زيادي بعد از سلطانعلي مشهدي در تكامل خط مذكور زحمات فراواني كشيدند كه بعد از حدود يك قرن، خشنويس نامي و آشناي همه، ميرعمادالحسني ( 1024 هجري قمري) معاصر شاه عباس صفوي پا به عرصه ظهور نهاد كه با نبوغ خود تغيرات و سبكي در خط نستعليق بوجود آورد كه هنوز از گذشت قريب 400 سال مورد استفاده و الهام بخش خشنويسان است او پايه خط را به جائي نهاد كه از زمان پيدايش خط نستعليق تا كنون هنرمندي خشنويس را ياراي برابري با او نبوده است و همزمان او هنرمند بزرگ ديگري چون عليرضا عباسي رقيبي براي او بشمار مي رفت كه علاوه بر خط نستعليق خفي و جلي در خط ثلث نيز استاد بود بطوري كه قالب كتيبهه هاي مساجد و بناهاي تاريخي اصفهان به خط ثلث و يا به سرپرستي او انجام شده است .
بطور كل قرنهاي نهم ، دهم و يازدهم هجري قمري را ميتوان قرنهاي درخشان در هنر خوشنويسي دانست .
در اواسط قرن يازدهم سومين خط خالص ايراني يعني شكسته نستعليق به دست مرتضي قلي خان شاملو حاكم هرات از خط نستعليق احداث گرديد علت پيدايش آن تند نويسي و راحت نويسي و ديگر، ذوق و خلاقيت ايراني مي توانست باشد همانطوري كه بعد از پيدايش خط تعليق ، ايرانيان به خاطر سرعت در كتابت، شكسته تعليق آنرا نيز بوجود آوردند .
خط شكسته نستعليق به دست ميرزا شفيعا هراتي كاملتر شد و درويش عبدالمجيد طالقاني قواعد جديدي وضع نمود و آنرا به كمال نوشت چهار تن ازخوشنويسان نامي كه در چهار خط ثلث، نسخ، نستعليق و شكسته نستعليق به اركان اربعه هنر خوشنويسي مشهور گشته اند عبارتند از :
در خط ثلث : جمال الدين ياقوت ( 698 هجري قمري)
در خط نسخ : ميرزا احمد نيريزي (اواسط قرن 12)
در خط نستعليق : ميرعماد الحسني (1024 هجري قمري)
در خط شكسته نستعليق : درويش عبدالمجيد طالقاني ( 1185 هجري قمري)
در قرن 13 در دوره قاجاريه خطاطان بزرگي پا به عرصه ميدان نستعليق و ديگر اقلام نهادند و سختيهاي اين هنر ظريف را بجان خريدند و در توسعه آن كوشيدند كه اسامي معروفترين آنها از آن زمان تاكنون به شرح ذيل مي باشد :
عباس نوري- وصال شيرازي- احمد شاملو مشهدي – فتحعلي حجاب - ميرحسيني خوشنويس- اسداله شيرازي – ميرزا آقا خمسه اي – ابوالفضل ساوجي – عبدالرحيم افسر – محمدحسين شيرازي – عبدالحميد ملك الكلامي – علي نقي شيرازي –
ميرزا محمد ابراهيم تهراني (ميرزا عمو) – ميرزا غلامرضا اصفهاني – ميرزا محمدرضا كلهر- محمدحسين عمادالكتاب – مرتضي نجم آبادي – سيدحسن ميرخاني – سيدحسين ميرخاني – علي اكبر كاوه – ابراهيم بوذري – حسن زرين خط – غلامحسين اميرخاني – عباس اخوين – يداله كابلي خوانساري – كيخسرو خروش و ...
پروفسور مينايي
خط نستعليق
اين مبحث گوشه نوينی از بررسيهای نظری وتكنيكی در مورد صنعتی كردن توليدات دستي‌كتابت به خط نستعليق بوده و بنا به تقاضاي‌زمان به مثابه گامی مبتنی بر اصول علمی وآزمايشی است كه برای نخستين بار در جهت‌گسترش خط مزبور به صورت نوشتارهاي‌چاپی معاصر برداشته مي‌شود.
اصولاً خط نستعليق قبل از اين كه خواندنش‌مفهومی را القا كند يك نوع «تصوير گري»است. در جهان هنرهای زيبای اسلامی اززيباترين شيوه‌های «ششگانه خط عربي»(1) به‌شمار ميرود. خط نامبرده در خلال قرن چهارده‌ميلادی به خامه و ابتكار انديشمندی بزرگوار به‌نام «خواجه مير علی تبريزي» ابداع ودر اندك‌زمانی صيت شهرتش اغلب اقطار آسيا را فراگرفت و از سوی ساكنين بومی اين مناطق از آن‌استقبال و تعزيز بی سابقه‌ای به عمل آمد.گذشته از اين سبك خوشنويسی به نستعليق‌مورد توجه بزرگان كشوری و لشگری نيز واقع‌شده، بدربار امپراتوريهای هند - مغول وايران‌آن‌روز راه يافت ودر كارگاههای هنر وكتابخانه‌های سلطنتی در آرايش و كتابت آثارادبي، تاريخی و علمی و مرقّعات / آلبوم /مزين به خط و مينياتور به خدمت گرفته شد.امروز بخش بزرگی از اين آثار موجب‌افتخارات اغلب موزه‌های مشهور جهان مااست.
نفوذ دائره خط نستعليق در نوشتارهای بومي‌قرون وسطی كه روزگاری از اوج منزلت و اوج‌قدرت هنری «رقم نسخ بر خط و كشيده تعليق‌مي‌كشيد...»(2) از قرن 17 ميلادی همزمان باآغاز توسعه و رونق «عصر ماشينيزيم» جاي‌خود را به خط نسخ داده و تنها منوط به‌نوشتجات دستخطی معمول در بين مردم‌محدود مي‌گردد! دليل حالت ركود نستعليق ورواج نسخ در مطبوعات چاپی اين ادوار را كه‌باقوالی نادرست «بحران هويت نستعليق!»مي‌نامند، از ديدگاه تحليل هنری و منطق علمي‌چنين ميتوان توجيه كرد كه: پيكره حروف‌خط نستعليق از حيث شكل خارجی بنا به دارابودن عناصر متموج و پيچكهای كشدار متمايل‌به بالا و پائين، چون مانند عناصر منكسر وزاويه‌دار حروف مربوط به سبكهای خطی هند- اروپايی و از آن جمله ساميه / سئميتيك /،بر پايه يك خط سير مفروض بنيادی استقرارنمي‌يابد. از اين رو نتواسته است تا كنون ازتكنيك صنايع پوليگرافی معاصر، متكی به‌موازين و پرنسيپهای پيشرفته به سيستم«گوتنبرگ» بهره ياب گردد.
به منظور دستيابی به يك راه‌حل اصولی درانتفاء اين كمبود، از دو قرن پيش افرادی ازسلك ميسيونر و برخی كمپاني‌های خارجی وموسسات تيپوگرافی مشهور كشورهايی نظيرانگلستان، آلمان و روسيه، با همت و نقش‌فزاينده، ژانر نستعليق در رابطه با توسعه‌معارف و فرهنگ بومی و نياز خواندن و نوشتن‌مردم غير عرب ممالك خاورميانه و نزديك،پی برده و با همكاری خطاطان و خط‌شناسان‌معروف محلی در زمينه ساختن «شريفت‌چاپي» برای خط نستعليق كوششهائی انجام‌داده‌اند. ولی اقدامات آنها متاسفانه جز در چندمورد كوچك نتيجه دلخواه به دست نداده‌است.
شايان ذكر است كه امروز هم با وجود چاپ‌مطبوعات به خط نسخ اكثر شهروندان اصيل‌اين سرزمينها اعم‌ّ از خاص و عام به حفظ‌اصالت خط نستعليق كوشيده و آن را به عنوان‌نشانه‌ای از هويت و حيثيت فرهنگ ملی خودمي‌شمارند و عليرغم فقدان وسائل فنی چاپ‌آن نوشته‌ها به طور كلي، چه در مدارس، چه دردوائر دولتی و فرهنگی و چه در مكاتبات‌شخصي، به صورت دستنويس در سبك خط‌نستعليق پياده مي‌شود! و به قول يك روشنفكرپاكستانی - «... اكثر قاطبه خوانندگان به‌منشوراتی كه يه خط نستعليق نوشته شده،رغبت عميق نشان مي‌دهند. در اين صورت‌پس ما چرا رسالت چنين ضرورت تاريخی راعهده دار شويم...؟(3)
پروبلم مزبور در مراحل مختلف سده حاضرنيز، چه پيش از جنگ و چه پس از آن، موردتوجه محافل فرهنگی و علمي، و مراكز تجاري‌پاره‌ای كشورهای بزرگ صنعتی بوده است. دربين آنها تعبيه / Sciftgarnitur / يا مجموعه وكومپلت قالبی / Matrize / برای نستعليق درشوروی سابق به ويژه انستيتوی علمی وتحقيقاتی ماشينهای پوليگرافی /Wissenschaftliches Forschunginstitut"Poggraphmasch." / آن كشور بيشتر از همه درامر تلفيق با اصول و تكنيك پوليگرافي‌موفقيت‌آميز مي‌باشد. وليكن بنا به عدم‌دسترس به وسائط پيشرفته و نا آگاهی ازتكنيك عصر الكترون و غيرذلك... تحقق اين‌انديشه بزرگ از مراحل ابتدايی امور مخصوص‌چاپخانه پا فراتر ننهاد و فقط با چاپ چندنمونه آزمايشی در دستگاههای / Steretyp / و /Linotype / اكتفا گرديد و كاری كه قرين توفيق‌بود نرسيده به حد بلوغ و كمال متاسفانه‌تدريجاً متوقف گشت. البته چنين حالت‌ناگوار علل ديگری هم داشت كه ما از ذكر آن‌هادر اين سطور معذوريم.(4) به هر حال پروژه‌اي‌كه مقدمات آن در همان اوقات در روسيه فراهم‌شده و به صورت يك مونوگرافی جامع علمي‌اينك به مذاكره و رواديد متخصصين وپوليگرافيستهای محترم آلمانی تقديم مي‌گرددمشتمل بر يك سلسله جداول تعليماتی مربوط‌به «حروف متصله و منفصله» و طرحهايی ازقبيل «فورمات / مقطع» و حروف پوليگرافي"Letter , Buchstabe" و غيره به شيوه و سبك‌خط نستعليق است. و گمان به يقين داريم كه دربر آورد هدف اصلی ما در رابطه با موضوع«تلفيق حروف نستعليق با تكنيك ماشينهاي‌تحرير مدرن، بخشی از روش و پرنسيپهاي‌رساله علمی مذكور سودمند بوده باشد.
در پيرامون اين موضوع مهمترين عوامل‌نوگرانه كه امكانات تطبيق خط نستعليق را درصنعت پوليگرافی بر پايه اصل «گوتنبرگ»صورت‌پذير مي‌سازد اينها هستند:
1- خط تنظيم حروف "Schriftline" - خط‌مزبور معدل يك رشته خطوط نظری / فرضي/ كه برای استقرار و هماهنگی حروف در بغل وكنار هم، مي‌بايستی به موزات سطر از پای هريك آنها بگذرد مي‌باشد. و به عنوان"Koordination" وظيفه دارد به جای خطاط ياكاتب مرتب بدون آنكه به زيبايی و موزونيت‌آنها خللی وارد آمده باشد ميدان نوسان حروف‌نستعليق را كنترل كرده و ضمن كنار هم قراردادن و سوار كردن آنها كلمه يا جمله مطلوب رابه نستعليق در راستای سطور چاپی انجام دهد.«خط تنظيم حروف» يگانه معيار واحدی است‌كه بر پايه جدول تعليماتی و حسابات دقيق‌ابداع شده و همه حروف مختلف الشكل‌نستعليق را يكسان در بر مي‌گيرد. معيار نامبرده‌در لوايح فورمات نستعليق تثبيت گشته است.
(نمونه: شمارهای 1 و 2 و 3 و4)
2- جداول تعليماتی اورفوگرافی در مورداشكال حروف متصله و منفصله در نستعليق -جدولهای مذكور هنگام پيوست دو يا چندحرف غيرمتشابه از حروف متصله در آغاز،وسط يا آخر كلمه، چگونگی تشكيل فورم آنهارا مي‌نماياند. و بدون مراجه به وسائط يدكي‌فنی در نمونه "Leigtur , Buchstabenvetbindung"،آنها را به آسانی ميتوان از لوايح فورماتها برروی زبانه‌های ماشين تحرير ضبط كرده، به‌وسيله آلت شستی "Rucktaste" عمل چاپ راانجام داد.
3- لوائح حروف (چاپ) به سبك نستعليق -پروژه‌های مزبور نتيجه و الحاصل همه‌پژوهشهای ماقبل خود مي‌باشد. و هر يك ازاين نقشه‌ها تعدادی حروف پوليگرافی مختلف‌الشكل متكی به محور يا «خط تنظيم شريفت»را در بر گرفته و تنها برای توليد چاپ‌اختصاص است. (نمونه شكل - 5)
جدول قياسی شماره 1
در تشكل حروف «نسخ» الفبای عربی به شيوه خط«نستعليق» و ترانسكريپسون.
| ترانسكريپسيون‌بالفباي‌آلماني | حروف‌الفباي‌نستعليق | حروف‌الفباي‌نسخ | نمره‌ترتيب |
| A a,,ج, e, خ | آ ا | آ ا | 0 |
| B | ب | ب | 1 |
| P | پ | پ | 2 |
| C,S | ث | ث+ | 3 |
| T | ت | ت+ | 4 |
| DSH | ج | ج | 5 |
| TSCH | چ | چ | 6 |
| H | ح | ح+ | 7 |
| CH | خ | خ | 8 |
| D | د | د | 9 |
| Z | ذ | ذ+ | 10 |
| R | ر | ر | 11 |
| Z | ز | ز+ | 12 |
| Ge | ژ | ژ | 13 |
| C,S | س | س+ | 14 |
| SCH | ش | ش | 15 |
| C , S | ص | ص+ | 16 |
| Z | ض | ض+ | 17 |
| T | ط | ط+ | 18 |
| Z | ظ | ظ+ | 19 |
| جjn , ein | ع | ع | 20 |
| gجjn,gein | غ | غ+ | 21 |
| F | ف | ف | 22 |
| G | ق | ق+ | 23 |
| K | ك | ك | 24 |
| Gh | گ | گ | 25 |
| L | ل | ل | 26 |
| M | م | م | 27 |
| N | ن | ن | 28 |
| W | و | و | 29 |
| He | ه | ه+ | 30 |
| I, Je, Ja | ي | ي | 31 |
تبصره - برخلاف ناهمگون بودن اشكال‌گرافيكی حروف مشخصه به علامت (+) درجدول هر كدام مجموعاً فقط صدای واحدی رامنعكس مي‌سازند:
1- حرفهای «ث، س، ص» - آهنگ حرف«S,c» را مي‌دهند.
2- حرفهای «ذ، ز، ض، ظ» - آهنگ حرف «Z»است.
3- حروف «ت، ط» صدای «T» را مي‌دهند.
4- حرفهای «غ، ق» با آهنگ «G» موافقت‌دارد.
5- حرفهای «ح، ه» نيز تنها صدای حرف «H»را منعكس مي‌نمايد.
پيشنهاد - با عطف توجه به مراتب فوق الذكر،اميد ايمان راسخ به كوشش فرهنگ‌نويسان بلندهمت و زبانشناسان نام‌آور مشرق زمين درپاكسازی زبانهای مادری معمول بين الملل‌خاورميانه و نزديك از واژه‌های بيگانه، اگر ازمجموع حروف مذكور، تنها به اشارات حرفي‌همصدا با آنان مانند (س، ز، ت، و ضمن تغييرشكلی مختصر با انتخاب يكی از دو حرف -غ، يا - ق، و همچنين - ح، و يا - ه) اكتفا شده‌و بقيه مشتمل بر هشت حرف ماخوذ از زبان‌عربی با همه حروف متصله و مرتبطه‌اش ازالفبای خط «نستعليق» محذوف گردد، بالطبع‌مقدار زيادی از حروف سر در گم كننده ومغشوش از تعداد اشارات الفبای مورد نظر ماكاسته خواهد شد!... و بدين طريق مسئله«انطباق خط نستعليق در صنايع پوليگرافی وماشينهای تايپ معاصر مجهز به سيستم‌الكترونيك و كومپيوتري...» را نيز به مراتب‌آسان‌تر خواهد ساخت.
پاورقي ومنابع :
1- خطوط سته يا ششگانه به الفبای عربي‌عبارتند از: ثلث، نسخ، ريحاني، رفاع، توقيع،محقق.
2- تذكرة‌الخطاطين يا امتحان الفضلاء «ميرزاسنگلاخ: تبريز - 1295 ه (1887 ه) و منابع‌قدم ديگر...
3- Tamannai Z.A. - Urdu typography aprobgem? "UNESCO information bulletin onreading materials" , April - 1963
4- شايان ذكر است كه بخش اول اين رساله،پس از بررسيهای دقيق از كوششهای اوليه‌همكار شاد روانم آقای غلام دارآبادي، درانستيتوی خاورشناسی آكادمی علوم‌آذربايجان زير مسئوليت و رهبری علمي‌اينجانب به صورت يك مونوگرافی علمی درآمد و ضمن معرفی به شورای فرهنگستان به نام‌ايشان به دريافت درجه علمی دكترا توفيق‌يافتيم.
بديهی است اصول و موارد عملكرد مربوط‌بدين بخش فقط در چاپخانه‌ها به طريق‌قالب‌ريزی و حروف چينی مي‌تواند مورداستفاده قرار بگيرد. با وجود اين پاره‌ای ازمزايای اصولی آن به ويژه لوائح فورماتها وجدولهای حرف در سبك نستعليق هنوز هم ازاعتبارات علمي، تكنيكی واسته‌تيك برخورداربوده و در طرحهائی كه امروز در آلمان راجع به‌تلفيق خط نستعليق در ماشينهای تحرير مجهزبه كوپوتور - الكترونيك در شرف پياده كردن‌هستم بسی سودمند مي‌باشند. از اين رو و باتوجه به حرمت موازين اخلاقی و قدردانی اززحمات همكار فقيدم نامشان در كنارم‌جاويدان و روانش شاد باد!...
http://www.metanat.ir/hschool/T.aspx?Subject=&TID=
www.tabrizinfo.com
calligraphy.blogfa.com
- مشخصات
- دانلود
نظرات خود را اینجا بنویسید
