اهمیت کار در اسلام
مقدمه
كار و تلاش اقتصادي علاوه بر نقش مثبت در تعالي شخصيت انسان  و كسب درآمد، توسعه و پيشرفت جامعه را در پي دارد. كار منشاء اصلي توليد ثروت است. در بينش و تفكر اسلامي، كار خلاق و مولد منشاء كسب مال و درآمد و كليد استفاده از منابع طبيعي و خدادادي است. منطق فطرت هم براي پديد آورنده يك شيء حق تصرف در آن را مي پذيرد و او را مالك مي شناسند. به همين جهت مالك اصلي و حقيقي همه موجودات خداست. در بينش اسلامي، هر انساني پس از كار مولد و مفيد روي مواد طبيعت مي تواند مالك كالاي توليد شده باشد و هيچ كس حق تصرف آن را ندارد. كار بايد مولد و خلاق باشد و ارزش افزوده اي ايجاد كند تا بتوان نام (كار) بر آن گذاشت در غير اينصورت كاري كاذب و دروغين است. اسلام براي كارهاي توليدی به ويژه كشاورزي، و دامداري و كارهاي توزيعي خصوصاً كسب و تجارت اهميت بسيار قائل است و متقابلاً از بيكاري و تنبلي و سهل انگاري بشارت نهي كرده است. اسلام فقر فردي و فقر اجتماعي را مرضي مهلك و نابود كننده ي دنيا و آخرت مي داند و با تاكيد بسيار از پيروان خود مي خواهد كه آن را ريشه كن سازند. در هر فعاليت اقتصادي، دو عامل دخالت دارد: سرمايه و كار . اگر سرمايه از يك طرف و كار از طرف ديگر باشد، نوعي مشاركت اقتصادي به وجود مي آيد و سودي كه نتيجه اين فعاليت است، بنابر توافق قبلي، ميان صاحب سرمايه و انجام دهنده كار تقسيم مي شود. برنامه اسلام در مورد ثروت و سرمايه به كار گرفتن آن در توليد و سازندگي و توسعه و رفع محروميت و فاصله طبقاتي است آنان كه ثروت اندوخته دارند. شايسته است آن را در بستر توليد و حيات اقتصادي به كار گيرند يا با كساني كه نيازمند سرمايه اند شريك شوند.
 
اهمیت کار در اسلام
در بينش و نگرش اسلامي و قرآني، كارها براساس نيت معنا و مفهوم مي يابد. هر كاري به سبب نيت فاعل مي تواند شكل مثبت و منفي و يا تقربي و ضدتقربي پيدا مي كند. از اين رو افزون بر حسن فعلي بر حسن فاعلي توجه داده شده است. حسن فعلي به اين معناست كه اصل كار مي بايست نيك و پسنديده بوده و از كارهاي ناپسند و بد در نگرش خرد و خردمندان و شريعت و متشرعان نباشد. اگر كارها از امور پسنديده و خوب و يا حتي مباح و مجاز باشد، با حسن فاعلي و نيت خير موجبات تقرب بشر را فراهم مي آورد.
بر اين اساس اگر اصل كار، ناهنجار و زشت و بد باشد، نمي توان با حسن فاعلي و نيت نيك آن را مثبت و ارزشي ساخت؛ هرچند كه در صورت جهل و يا اشتباه در تطبيق به سبب حسن فاعلي مي توان اميد پاداش را داشت.
اما اگر اصل كار، امري نيك و پسنديده از نظر عقل و عقلا و شرع باشد ولي از حسن فاعلي برخوردار نباشد، اميد پاداش را نمي توان از چنين عملي داشت. از اين جا دانسته مي شود كه حسن فاعلي و نيت خير، از چه جايگاه و ارزشي عالي و متعالي برخوردار است و آثار آن در تغيير ماهيت يك كار تا چه اندازه ظهور و بروز مي كند.

نيت مومن بهتر از عمل اوست
در روايات آمده است كه نقش نيت خير و حسن فاعلي در كاري بيش از اصل كار است؛ زيرا چنان كه گفته شد كاري زشت و بد به سبب نيت خير و حسن فاعلي، هر چند كه تغيير ماهيت نمي دهد ولي بر آن آثار كار خوب مترتب مي شود و شخص به سبب نيت خير خويش از كار خويش بهره مي برد؛ اين در حالي است كه كار خوب و پسنديده به سبب پندار بد كننده آن و نيت بد فاعل، نه تنها سودمند نيست بلكه آثار خوبي نيز بر آن مترتب نمي شود. اين همان چيز است كه گفته اند: نيه المومن خير من عمله؛ نيت انسان مومن كه نيتي پاك و پنداري نيك است بهتر از خود عمل وي مي باشد؛ زيرا عمل وي مي تواند نيك و مباح و حتي ناپسند و بد باشد ولي به سبب همان پندار نيك و برخورداري از حسن فاعلي، در هر حال بهتر است.
به سخن ديگر، انسان مومن به سبب پندار نيك و حسن فاعلي در انجام كار نيك و پسنديده، كارش پسنديده تر از كار انساني است كه مومن به خدا و آخرت نيست و در كارش پندار نيكي چون تقرب و رضاي الهي را در عمل خويش در نظر ندارد، و با اين همه كاري نيك را انجام مي دهد.
بر اين اساس مي توان گفت كه آن چه به كاري هرچند زشت و بد (در صورت جهل و يا اشتباه در تطبيق) معنا و مفهوم ارزشي مي بخشد، پندار نيك و حسن فاعلي است و اگر كاري نيك را انساني با پندار بد و زشت انجام دهد، از هيچ ارزش و اهميتي برخوردار نخواهد شد.
در روايات اسلامي آمده است: انما الاعمال بالنيات؛ به درستي كه معيار سنجش و داوري اعمال و كارها، نيت هاي آن است؛ به اين معنا كه هيچ كاري را نبايد تنها براساس خوبي و بدي اصل كار داوري و ارزيابي كرد بلكه در سنجش و داوري مي بايست به نيت و پندار كننده كار توجه كرد؛ پس اگر شخص كار كننده داراي نيت خير و پنداري نيك باشد آن كار ارزش مي يابد وگرنه اگر داراي نيت بد و يا پنداري زشت و پليد و بد باشد، آن كار هرچند كه بهترين كار جهان باشد، بي ارزش است؛ از اين رو خداوند به كساني كه به ديگران كمك هاي مالي و انفاق مي كنند ولي اين كارشان برخاسته از حسن فاعلي نيست و پنداري زشت و بد در پس آن وجود دارد، خواسته است كه با اين گونه نيت زشت، كار خويش را تباه و بي ارزش نسازند. كسي كه در انجام كار نيك و بذل و بخشش هايش، قصد منت گذاري را دارد، در حقيقت با اين نيت و فكر پليد خويش، ارزش كارش را نه تنها از ميان مي برد بلكه افزون بر از دست دادن مال، از آثار و تبعات معنوي و اخروي و بلكه مادي و دنيوي آن محروم مي شود.
خداوند در آيه 264 سوره بقره مي فرمايد: "اي كساني كه ايمان آورده ايد، صدقه هاي خود را با منت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسي كه مالش را براي خودنمايي به مردم، انفاق مي كند و به خدا و روز بازپسين ايمان ندارد. پس مثل او همچون مثل سنگ خارايي است كه بر روي آن، خاكي ]نشسته[ است و رگباري به آن رسيده و آن ]سنگ[ را سخت و صاف بر جاي نهاده است. آنان ]رياكاران[ نيز از آنچه به دست آورده اند، بهره اي نمي برند و خداوند، گروه كافران را هدايت نمي كند. "
در اين آيه به خوبي هرگونه عملي هرچند بسيار نيك و پسنديده از ديدگاه عقل و عقلا و شريعت را به سبب فقدان پندار نيك و حسن فاعلي، عملي بي فايده مي شمارد كه از آن گياهي نمي رويد؛ زيرا خاكي كه بر سنگ سخت است اگر باران بر آن ببارد آن را مي شويد. دل هايي كه از حسن فاعلي پندار نيك برخوردار نيستند، همانند اين سنگ سخت است كه با انفاق و كارهاي نيك و پسنديده خاكي را براي رويش گياه حق و حقيقت فراهم مي آورد؛ ولي حتي اگر خداوند از باران رحمت خويش بر آن ببارد تا از اين خاك جوانه ايمان و حقيقت سر برآورد، به سبب زمينه وبستر نامناسبي كه خاك عمل خوب بر آن نشسته است، هيچ فايده ندارد و گياه از آن نمي رويد و آن باران نيز آن خاك را مي شويد و مي برد.
خداوند در آياتي در همين سوره بيان مي دارد: توصيف بخشش كساني كه داراييهاي خود را در راه خدا انفاق مي كنند، بسان وصف دانه اي است كه هفت خوشه رويانيده و در هر خوشه اي يكصد دانه است و خدا براي هر كه بخواهد، آن را چند برابر مي سازد و خدا گشاينده و دانا است. آنان كه دارايي هاي خويش را در راه خدا انقاق مي كنند، آنگاه از پي آنچه انفاق نموده اند، نه منتي مي گذارند و نه آزاري مي رسانند، پاداششان نزد پروردگارشان محفوظ است؛ و آنان نه بيمي خواهند داشت و نه اندوهگين مي شوند. گفتاري پسنديده در برابر تقاضاي نيازمندان و گذشتي شايسته در مورد آنان، بهتر از صدقه اي است كه آزاري در پي آن باشد و خدا بي نياز و بردبار است. هان اي كساني كه ايمان آورده ايد! بخششهاي خويش را با منت نهادن و آزار رسانيدن به بينوايان، تباه نسازيد؛ درست بسان كسي كه اموال خود را براي خودنمايي در برابر مردم، انفاق مي كند و در دل نه به خدا ايمان دارد و نه به روز بازپسين، پس وصف او همچون وصف سنگ صافي است كه بر آن خاكي نشسته است و رگباري به آن مي رسد و آن را مي شويد و آن سنگ را سخت و صاف و بدون شايستگي براي رويش دانه و گياه وامي گذارد. آري؛ چنين كساني در روز رستاخيز، براي بهره مندي از دستاورد خويش در مقابل انفاق خود، بر هيچ چيز توانايي ندارند و خدا گروه كفرگرايان را راه نمي نمايد. و وصف آنان كه ثروتهايشان را براي بدست آوردن خشنودي خدا انفاق مي كنند و از درون خويش جان را با نيت پاكي كه دارند، استواري مي بخشند، بسان وصف باغي است در زميني بلند و برآمده كه رگباري به آن برسد و از هواي پاكيزه و نور خورشيد به خوبي بهره برد و آنگاه ميوه خود را دو چندان بدهد؛ اگر رگباري هم به آن نرسد، نم نم باراني خواهد رسيد و ميوه اي بسيار و گوارا خواهد داد و خدا به آنچه انجام مي دهيد، بينا است. آيا هيچيك از شما دوست دارد باغي پرطراوت و سرسبز از خرما و انگور داشته باشد كه از زير درختان آن نهرها روان و از همه ميوه ها در آن باشد و در همان شرايط، دوران پيري او فرا رسد و فرزنداني ناتوان نيز داشته باشد؛ پس، به ناگاه گردبادي همراه با آتشي سوزان به آن باغ برخورد كند و آن باغ يكباره شعله ور شود و بسوزد؟! خداوند آيات خود را اينگونه براي شما روشن مي سازد. باشد كه بينديشيد. هان اي كساني كه ايمان آورده ايد! از پاكيزه هاي آنچه به دست آورده ايد و نيز از آنچه برايتان از زمين برآورده ايم، در راه خدا انفاق كنيد و داراييهاي كم ارزش و نامرغوبتان را كه خود جز با چشمپوشي آن را نمي ستانيد، براي بخشش در نظر نگيريد و بدانيد كه خدا بي نياز و ستوده است. (بقره آيات 262 تا 267)
در اين آيات به خوبي و روشني نقش نيت و پندار بيان شده است. آن چه به عمل ارزش و بها مي بخشد حسن فاعلي و نيت نيك است هر چند كه اصل كار امري معمولي و عادي و حتي زشت و بد باشد و شخص ناخواسته و يا براساس اشتباه در تطبيق، آن را انجام داده باشد. به اين معنا كه گمان مي كرد كه كار خوبي است ولي در حقيقت كار زشت و بدي بود كه به نظرش كاري خوب آمده بود.
خداوند در آيه 01 سوره فاطر مي فرمايد: "سخنان پاكيزه و نيت نيك به سوي او بالا مي رود و كار شايسته به آن رفعت مي بخشد. در حقيقت آن چه در كارها و اعمال مهم است نيت پاك و ايمان است. "
طبيعت و تاريخچه كار
مفهوم كار بعنوان معني مستقلي از زندگي روزمره شايد بعد از انقلاب صنعتي در ادبيات ظاهر شده باشد. براي انسان اوليه، كار با بقاي او ارتباط داشت و به فعاليتهائي چون شكار، ماهي گيري، كشاورزي اوليه، جمع آوري ميوه و دانه و اعمال سنن اجتماعي و قبيله اي محدود شد. حتي در دوران بعد از انقلاب صنعتي، به استثناي گروه معدودي كه امكان تفريح بر ايشان وجود داشت، براي همگان كار روي زمين، يا در اشتغال به حرفه هاي مختلف و بازرگاني از صبح تا شام، نوعي راه و روش زندگي بود.
 
كار و اهميت آن
يكي از پايه هاي مهم اقتصاد اسلامي كار است:
اسلام براي كارهاي توليدی به ويژه كشاورزي، و دامداري و كارهاي توزيعي خصوصاً كسب و تجارت اهميت بسيار قائل است و متقابلاً از بيكاري و تنبلي و سهل انگاري بشارت نهي كرده است. اسلام فقر فردي و فقر اجتماعي را مرضي مهلك و نابود كننده ي دنيا و آخرت مي داند و با تاكيد بسيار از پيروان خود مي خواهد كه آن را ريشه كن سازند. اميرمومنان علي عليه اسلام مردمي كه را كه آب و زمين داشته باشند و بتوانند فقر را ريشه كن سازند و كوتاهي كنند نفرين كرده: (من وجدمأ اوكنرا با ثم افتقرفا بعده الله)
امام باقر عليه السلام كسي را كه عمر خود را به بيكاري بگذراند به مردار تشبيه كرده است و او را مبغوض ترين افراد نزد خداوند مي داند: جيفه با لليل و بطال بالنهار)
امام صادق عليه السلام بيكاري را از جانب شيطان مي داند هنگامي كه نزد آن بزرگوار شخصي را نام بردند و گفتند او بي كار است، سه بار فرمود: انه من عمل الشيطان
از نظر اسلام افرادي كه بتوانند كار كنند و به بيكاري بگذرانند و سربار جامعه باشند مورد بي اعتنايي خدا هستند و دعايشان مستجاب نمي شود. و درارتزاق آنان از بيت المال جايز نيست و در آخر نيز رسوا و دوزخي خواهند بود.
در قرآن كريم آيات بسياري است كه بما مي آموزد: خد اوند جهان را براي انسان مسخر ساخته و به او نعمت و قدرت و سلامتي و توانايي كار و عقل و بينش و … عنايت كرده است كه بايد از آنها استفاده كند و به كار و كوشش بپردازد. (الم تروا ان الله سخر لكم ما في السموات و ما في الارض و السبغ عليكم نعمه ظاهره و باطنه)
ور در برخي آيات امر به كار نموده:
(وا تبغ فيما اتاك الله الدار الاخره و لا تنس نصيبك من الدنيا)
در آنچه خداوند بتو عطا كرده سراي آخرت را بجوي و بهره ي خود را از دنيا نيز فراموش نكن.
هو الذي جعل لكل الارض ذنلولافامشوا في منا كبها و كلوا من رزقه و طليه النشور)
اوست خدايي كه زمين را براي شما رام ساخته پس بر روي آن حركت كنيد و از نعمتهاي آن برخوردار شويد و بازگشت بسوي خداست در قرآن، كار شايسته – عمل صالح – تنها به كارهايي كه مربوط به آخرت است گفته نمي شود. بلكه شايد در برخي از موارد به كارهاي دنيوي نيز اطلاق مي شود. بيش از پانصد مورد در قرآن كريم به كار مربوط مي شود. خداوند حيات پاكيزه را نتيجه ي كار و زيان بدبختي را نتيجه تنبلی مي شمارد.
رسول اكرم (ص) مردم را به كار تشويق مي فرمودند و به كارگران بسيار احترام مي نهادند در (اسدالغابه) مي خوانيم كه آن بزرگوار است، كارگري را بوسيد سپس دست او را بلند كرد و فرمود: اين دست را خدا و پيامبر خدا دوست دارد. اهميت كار در اسلام به حدي است كه در آيين مقدس اسلام، كار واجب كفايي مصوب مي شود.
يعني اگر كاري موردنياز جامعه باشد و كسي نباشد كه آن را انجام دهد بر همه ي مسلمانان واجب است اقدام كنند تا آن كار رواج پيدا كند.
نكته اي در مورد كار كه از ويژگي اسلام محسوب مي شود
اسلام با آنكه سود كار را ملك كارگر دانسته و مالكيت فردی را امضاء كرده است در عين حال كار و كارگر و سود كار بلكه همه جهان را ملك خداي متعال مي داند آن هم بصورت (مالك حقيقي) نه (ملك اعتباري). اسلام مالكيت فردي را امضاء كرده است ولي اين يك اعتبار و حق اختصاصي بيش نيست و معناي آن اين است كه ديگري نمي تواند بدون اجازه او در آن تصرف كند، ولي مالكيت خداوند، (مالكيت عليت) است، يعني جهان همه وابسته به ذات مقدس اوست.
 
تاثير كار بر انسان
كار، سازنده و بيكارگي و تنبلي فاسد كننده آن است لذا ارزش كار نه صرفاً از جهت كسب درآمد با شكوفائي اقتصادي بلكه همچنين در تاثيري است كه بر انسان مي گذارد.
يكي از دانشمندان مي گويد: بعد از ديانت، مدرسه اي بهتر از مدرسه كار براي تربيت انسان ساخته نشده است. اينك برخي از آثار كار در تربيت انسان را بر شماريم:
1 – شكوفائي استعدادها
2 – لطافت احساس
3 – تمركز قوه خيال
4 – احساس عزت نفس
مشاركت كار و سرمايه
در هر فعاليت اقتصادي، دو عامل دخالت دارد: سرمايه و كار . اگر سرمايه از يك طرف و كار از طرف ديگر باشد، نوعي مشاركت اقتصادي به وجود مي آيد و سودي كه نتيجه اين فعاليت است، بنابر توافق قبلي، ميان صاحب سرمايه و انجام دهنده كار تقسيم مي شود. برنامه اسلام در مورد ثروت و سرمايه به كار گرفتن آن در توليد و سازندگي و توسعه و رفع محروميت و فاصله طبقاتي است آنان كه ثروت اندوخته دارند. شايسته است آن را در بستر توليد و حيات اقتصادي به كار گيرند يا با كساني كه نيازمند سرمايه اند شريك شوند.
 
ديدگاه اسلام درباره كار
اسلام همواره بشر را متوجه اين نكته مي كند كه هر چه هست عمل است. سرنوشت انسان را عمل او تشكيل مي دهد. اين يك طرز تفكر واقع بينانه و منطقي با قوانين طبيعي است. قرآن كريم راجع به عمل بسيار تاكيد دارد، و به تعبير رسا و زيبايي در اين خصوص مي فرمايد: براي بشر جز آنچه كه كوشش كرده است هيچ چيز وجود ندارد. يعني سعادت بشر در گرو عمل اوست. اين تعليم، يكي از بزرگترين تعليمات براي حيات يك ملت است. اگر ملتي بداند كه خودش باشد سرنوشتش را تعيين كند، در آن راستا عملكردش را جهت مي دهد. آن وقت متوجه و عمل و نيروي خودش مي شود،  متوجه اينكه هيچ چيز شرايط را به نفع من تغيير نمي دهد مگر سعي و كوشش من، كه اين عامل بزرگي براي حيات و پويايي و تلاش است. امروزه روانشناسان و صاحبنظران علوم تربيتي تلاش بسياري مي كنند كه حس اعتماد به نفس را در انسان بيدار كنند و امام اسلام اينكار را با قطع اميد انسان از هرچه غير عمل خودش هست تثبيت مي كند. يعني انسان بايد با عمل خودش به چيزهايي كه مي خواهد برسد، همين طور پيوند انسان با هر چيز و هر كس از طريق عمل او ميسر مي شود. و به عبارت ديگر اسلام كوشش و سعي بليغ دارد كه انسان را متكي به اراده خودش كرده و سرنوشت انسان را وابسته به تلاش و سعي او معرفي نمايد.
در اسلام سعادت و شقاوت فرد به عمل او بستگي دارد. عمل انسان به چيزي جز خواست و اراده خود او بستگي ندارد. در نتيجه انسان يك موجود متكي به خود و متكي به كردار و شخصيت خود مي شود. كه اين امر عامل بيداري، بينايي و توانايي است.
 
 
توكل در كارها از نظر اسلام
اسلام مي خواهد مردم مسلمان به خدا توكل كنند. اما توكل در قرآن يک مفهوم زنده پويا و حماسی دارد و مي خواهد بشر را وادار به عمل كند و ترس ها و بيم ها را از انسان بگيرد. مداوم متذكر مي شود كه از شكست نترس و به خدا توكل كن تكيه ات به خدا باشد جلو برو و از خطرات نترس. ولي ديدگاه ما نسبت به توكل مفهومي وارونه دارد. وقتي مي خواهيم كاري را به تعويق بياندازيم و راجع به ان خوب فكر و تفحص و جستجو نكنيم مي گوئيم به خدا توكل مي كنيم. در صورتي كه تول كردن به خدا در مفهوم واقعي يعني پذيرفتن مخاطرات و تحمل ابهام به منظور تكيه كردن به يك قدرت لايتناهي است. اين باعث مي شود كه فرد بسيار ريسك پذير باشد وبا دورانديشي و درايت و شجاعت كار را پيش ببرد.

اسلام و كارآفريني
همانا كه شما را نهايت و مقصودي است پس به نهايت و مقصود خود منتهي  گرديد. شما را نشانه اي است به سوي نشانه خود راه يابيد و اسلام را عنايتي به آن برسيد و دست پابيد و از حق خدا كه بر شما واجب شمرده و وظايف او كه براي شما بيان كرده است پاك شويد در روي زمين به فعاليت بپردازيد و زمين را آباد كنيد و براي ديگران هم سهمي قائل شويد از أن چه كه خدا در گرو كارتان به شما بخشيده است من در روز رستاخيز گواه  شمايم و به سوي شما برهان مي آورم و ديگران قانع مي سازم.
همانطور كه در قرآن و احاديث موجود مشخص است دين اسلام مردم را به انجام فعاليت (كار) دعوت مي كند و انسانها مي خواهد كه از كار خويش ديگران را نيز بهره مند سازند و به طور غيرمستقيم مردم را تشويق به كارآفريني و ايجاد شغل مي كند تا از فقر و گرسنگي در يك جامعه اسلامي جلوگيري شود. در نتيجه افكار ديني يك فرد مي تواند تاثير گذار بر كارآفريني او باشد دين باشد دين اسلام چون بيشترين توجه را به تك تك افراد جامعه دارد مي تواند يك فرد كارآفرين را در كارش بيشتر تشويق به فعاليت كند و فرد كارآفرين بايد ديد اسلامي مي تواند در كارش بيشتر موفق باشد و فقط به فكر منافع خويش نباشد و ديگران را نيز در موفقيت خويش شريك سازد تا بتواند كار را توسعه دهد با يك نگاه كلي به ويژگي هاي يك فرد كارآفرين و خصوصياتي كه اسلام از يك انسان با تقوا انتظار دارد مي توان فهميد كه يك انسان مومن به تمام معنا مي تواند يك كارآفرين باشد در اسلام نيز توصيه شده است تا بتوانند به موفقيت و كاميابي دنيوي و اخروي دست يابند. كارآفريني از ديدگاه اسلام يك كار مقدس به شمار مي آيد. از نظر اسلام كارآفرين فرد تلاشگري است كه با اتكا به نفس و توكل به خداوند بتواند از حداكثر توانائي هاي جسمي مادي و تخصصي خود از راه حلال در جهت منافع خود در جامعه اي كه در آن زندگي مي كند استفاده نمايد. يك كارآفرين مي كوشد تا با قدرت خلاقيت ابتكار تصميم گيري به موقع تكيه بر وجدان كاري و انضباط اطلاعات شغلي خود را همواره تعميق و توسعه داده و محيط كاري خود را به يك محيط كاري بهره ور، پويا و شاداب و خداپسندانه تبديل نمايد.
براي كارآفرين مسلمان اعم از پسر و دختر تلاش اقتصادي يكي از وظايف مذهبي تلقي مي شود. داستان تجارت حضرت محمد (ص) و حضرت خديجه (س) و همچنين تلاش هاي شبانه روزي حضرت علي (ع) در مورد حفر قنات و ايجاد نخلستان ها در اطراف شهر مدينه از مواردي است كه مي تواند براي كارآفرينان دختر و پسر سرمشق گرفته و باعث مي شود كه از حداكثر توان خود براي ايجاد اشتغال و توسعه اقتصادي جامعه استفاده كنند. حضرت علي (ع) مي فرمايد: بركه العمر في حسن العمل بركت عمر در حسن عمل است.
دو رباعي زيبا از حضرت علي (ع)
لنقل الصخر في قلل الجبال    احب الي من سنن الرجال
يقول الناس لي في الكسب عار          ان العار في ذل السئوال
حمل صخره هاي سترگ از قله هاي كوه هاي رفيع
از بار منت آدميان برايم دوستي داشتني تر است
برخي به من مي گويند كسب و كار براي تو ننگ است
اما ننگ و عار در ذلت و خواري درخواست از ديگران است
اگر مي خواهي آزاد زندگي كني چون بردگان تن به كار برده طمعت را از مال بني آدم به كلي قطع كن نگو آن كار مرا كوچك و پست مي كند بلكه گدايي و درخواست از مردم ذلت آور است آن گاه كه از مردم بي نيازي هر كاري كه خواهي داشته باش زيرا از همه مردم ارجمندتري.
رسول گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) دست كارگرى را كه بر اثر كار و فعالیت ورم كرده بود، بلند كرد و فرمودند: « این دستى است كه هیچگاه آتش جهنم آن را نمى سوزاند؛ این دستى است كه خدا و رسولش آن را دوست مى دارد. كسى كه از دسترنج خود روزى اش را فراهم كند، خداوند با نظر رحمت به او مى نگرد».
از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است: « همانا خداوند بنده پیشه ور امین را دوست دارد».
در روایت دیگر است: «كسى كه سربار جامعه باشد، نفرین شده است» .
شخصى نزد رسول خدا از مردى كه زیاد به عبادت پرداخته بود و كار نمى كرد، یاد نمود. حضرت فرمودند: چه كسى مخارج زندگى او را بر عهده دارد، گفتند: یكى از برادرانش. فرمود برادرش از وى عابدتر است.
در هنگامى كه امام باقر (علیه السلام) در زمین مزروعى خود مشغول كار و فعالیت بود، شخص جسورى عبور كرد و دید آن حضرت كار مى كند. رو به حضرت كرد و گفت: در این حال اگر مرگ تو فرا رسد، جواب خداوند را چه مى دهى، امام در پاسخ او فرمودند: اگر در این حال مرگم فرا رسد، در حالى كه در طاعت و عبادت پروردگارم مى باشم، از دنیا مى روم.
در اسلام هرگونه صنعت و ساختن هرگونه وسیله كه مورد نیاز جامعه و به نفع و صلاح اجتماع باشد، نه تنها جایز و مباح است، بلكه به عنوان واجب كفایى باید عده اى به آن اقدام كنند و آن صنعت را فرا گیرند، تا نیاز مردم برآورده شود. صنعت ساختن آلات و ادواتى كه از آنها جز فساد و عمل ناروا نتیجه اى گرفته نشود، همچون ساختن شراب و صنعت بت تراشى و تهیه وسایل قمار، حرام و ممنوع است.
اسلام براى ریشه كن نمودن فقر كه منشأ اغلب مفاسد و تیره روزى ها است و براى تولید ثروت دستورهاى مؤكدى داده است؛ به این قرار:

1- كسى كه زمین مواتى را آباد كند، آن زمین تا هنگامى كه احیا و برقرار باشد، به او اختصاص پیدا مى كند، اما همین كه زمین را رها كند و آن را معطل بگذارد و در آن زمین كار تولیدى نكند، حاكم اسلامى آن را به دیگرى مى دهد، تا تولید ثروت نماید. شهید ثانى در این باره چنین اظهارنظر كرده است: «ملكیت در این گونه زمین ها به وسیله احیا صورت مى گیرد و هنگامى كه آبادى (بر اثر بى توجهى) از بین برود، خود به خود ملكیت نیز زایل مى گردد».
2- كسى كه خانه، مغازه و یا كشتزار و زمینى را اجاره كرده باشد، بدون این كه كارى در آنها صورت داده باشد، نمى تواند آنها را با اجرت زیادتر به دیگرى اجاره دهد.
3- اسلام ربا را اكیداً حرام كرده و با تحریم سود ربوى مردم را به سوى سرمایه گذارى در كارهاى تولیدى سوق داده است.

4- در روایاتى از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: «بهترین مردم كسى است كه براى مردم و اجتماع سودمندتر است».
 

کار و تلاش در سیره امام علی علیه السلام درآمد کار، جوهر آدمی است. با کار کردن، استعدادها و ظرفیت های وجودی انسان شکوفا می شود. تمدن های عظیم بشری نیز با همه تنوع و تفاوتشان، حاصل کار و تلاش بی امان و خستگی ناپذیر آدمیان است. بنابراین، کار را می توان از دو جنبه بررسی کرد: نخست، از جنبه شخصی و تأثیرهایی که بر روان و جسم فرد می گذارد و دیگر، از جنبه اجتماعی و اثرپذیری متقابل فرد و جامعه. کار ممکن است تأثیر مثبت یا منفی بر جسم و جان انسان بگذارد و می تواند به فرد منزلت اجتماعی ببخشد و توازن را میان فرد انسانی و جامعه برقرار سازد. ارزش کار در اسلام اگر چه مفهوم کار کردن و ساختن، در نهاد و فطرت آدمی ریشه دارد، و مورد توصیه عقل است، ولی با این حال، خداوند و انبیا و اولیای الهی برای تأکید بیشتر و غفلت زدایی از وجود انسان ها، پیوسته انسان ها را به کار و کوشش فراخوانده و تشویق کرده اند. از همین روست که قرآن می فرماید: «آدمی را جز حاصل کارش بهره ای نیست». (نجم :39) بر اساس آنچه در قرآن، عهدین و کتاب های تاریخی آمده است، بیشتر پیامبران به کارهایی چون: کشاورزی، زره سازی، نجاری و تجارت و... اشتغال داشته اند. حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام به دست خویش، خانه کعبه را بنا نهادند. حضرت نوح علیه السلام کشتی ساخت. حضرت موسی علیه السلام چوپانی کرد. حضرت عیسی علیه السلام طبابت می کرد، حضرت داوود علیه السلام زره می ساخت و حضرت محمد صلی الله علیه و آله به چوپانی و تجارت می پرداخت. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آن گاه که ویژگی های انسان مؤمن را برای حضرت علی علیه السلام توصیف می کند، با اشاره به صفت پرکاری می فرماید: «ای علی، پرکاری از صفات مؤمن است.» همچنین آن حضرت می فرماید: «دوست دارم که شخص برای تأمین مخارج خود، از حرارت آفتاب آزار ببیند». امروزه جامعه شناسان نیز به اهمیت و ارزش کار توجه کرده و هر یک به نوعی آن را مورد تأیید و تأکید قرار داده اند. زیاده روی در کار باید توجه داشت که اسلام نمی خواهد انسان چنان غرق کار شود که زمینه های روحی، روانی، اخلاقی و اجتماعی خود را به فراموشی بسپارد. البته «در اسلام بر فضیلت کار به خاطر کار آن گونه که پروتستانیسم می گوید، هیچ گونه تأکیدی وجود ندارد. در اسلام، کار در پرتو نیازهای انسان و ضرورت برقراری تعادل و آرامش در زندگی فردی و اجتماعی افراد یک فضیلت تلقی می شود. وظیفه کار کردن جهت تأمین نیازهای فرد و نیازهای خانواده همواره کنترل شده و با تأکید قرآن بر گذرا بودن زندگی و هشدار دادن نسبت به خطر حرص و آز و طمع کاری و اهمیت اجتناب ورزیدن از ثروت اندوزی، از افراط در آن جلوگیری شده است». در سیره امام علی علیه السلام ، همان گونه که دانش و بینش و تقوا، ایمان، شجاعت، شهامت، مدیریت، دادگری، اخلاص و مدارا جایگاه خاصی دارند، کار و تلاش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. علی علیه السلام ، کار کردن را از لوازم زهد و پرهیزکاری می شمارد.یکی از پژوهشگران در این مورد می نویسد: ... در عبادت، اخلاص بسیار نشان می داد و در کار حلال و حرام، دقتی به سرحد وسواس داشت و اگر هم گاه تهی دست نبود، باز از چیزی که آن را تفنن و تجمل می شمرد، اجتناب می کرد. حشمت خلافت، او را از تسلیم به حکم شرع مانع نمی شد. از دیدگاه امام علی علیه السلام ، کار اگر مرزها و حدود ارزش های انسانی و الهی را محترم بشمارد، نه تنها مباح، بلکه لازم و نوعی عبادت است. و در این حالت است که کارگر، محبوب خدا خواهد بود. ایشان می فرماید: «همانا خداوند، اهل حرفه و پیشه امانت دار را دوست دارد». ایشان در مرحله اسوه سازی از حیث کار و تلاش می فرماید: اگر بخواهی، می توانی. داوود - که درود خدا بر او باد - دارنده نی ها و خواننده بهشتیان را دیگر الگوی خویش سازی، کسی که با هنر دستان خویش از لیف خرما زنبیل می بافت و از هم نشینان خود می پرسید: فروش اینها را کدامتان بر عهده می گیرید؟ و آنگاه از بهای دسترنج خویش، به خوردن قرصی نان جوین بسنده می کرد. جنبه های روان شناختی کار امام درباره جنبه روان شناختی کار فرموده است: از دست دادن فرصت ها موجب قصه و افسردگی است. آنکه از کار و تلاش کوتاهی ورزد، به اندوه و غم دچار می آید. آن حضرت به عنوان اسوه و الگوی عملی، هیچ گاه فرصت ها را از دست نمی داد و به بهترین صورت ممکن، از اوقات عمر گران بهایش در راه رضایت الهی بهره می گرفت. در این باره آمده است که هرگاه از کار جهاد فارغ می شد و آسوده خاطر می گشت، به آموزش مردم و قضاوت در میان آنان مشغول می شد. هر گاه از این کار هم فارغ می شد، در باغی که داشت، سرگرم کار می شد و در همان حال، به یاد خدا و در حال ذکر بود. بنابراین، امام علی علیه السلام کار را جوهر ایمان می شمرد و بر اصالت کار تأکید فراوان داشت. ایشان کار را در جهات متفاوت در زندگی شغلی خویش به کار می بست و در مشاغل گوناگون حضور فعال داشت. کار فرهنگی در سیره امام علی علیه السلام علی علیه السلام در عرصه فرهنگی و آموزش و پرورش، عالمی توانا و معلمی ارجمند بود. در مورد گستره دانش آن حضرت آمده است: علی بن ابی طالب علیه السلام بسیار هوشمند و زرنگ بود و به دانش اندوزی حرصی بی پایان داشت. همواره از کودکی تا هنگام مرگ پیامبر شب و روز ملازم وی بود. او از نظر عمل و فضل در اوج کمال بشری قرار داشت. بالضروره معلوم است که شاگردی چنین، با این مایه سماجت و پشتکار آن هم در محضر چنان معلمی، شاگردی خواهد بود در غایت کمال و نهایت فضل.... حضرتش بارها درباره زکات علم که همانا نشر آن است، فرموده است: «پیش از آنکه مرا از دست بدهید، از من بپرسید». علی علیه السلام در دوران خانه نشینی نیز همواره پشتیبان و مرجع فکری، دینی و فرهنگی و سیاسی جامعه و حکومت بود. به شهادت اسناد تاریخی، امام علی علیه السلام هم عالمی تمام عیار بود و هم بنیان گذار برخی علوم اسلامی و هم معلمی دل سوز و دانا که این همه از ژرف نگری و فضیلت والای علمی ایشان برمی خاست. قضاوت، پیشه پارسایان یکی دیگر از شغل هایی که امام علی علیه السلام تصدی آن را بر عهده داشت، قضاوت بود. در اسلام، قضاوت از مشکل ترین و حساس ترین مشاغل است. صاحب این شغل علاوه بر پارسایی باید از دانش وسیعی برخوردار باشد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ، قضاوت را برازنده علی علیه السلام می دانست و می فرمود: «بهترین و داناترین و ماهرترین شما در امر قضاوت، علی است». علی علیه السلام با دانش و تقوای خویش، در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، خلفا و هنگام خلافت خود، به قضاوت های حقوقی میان مردم می پرداخت. شخصیت قضایی حضرت، همواره مورد توجه مردم، تاریخ نگاران و اندیشمندان بوده است و در این باره کتاب های زیادی نوشته شده است. از دیگر مسئولیت های حضرت، رایزنی بود. او هم با دیگران به مشورت می نشست و هم در رایزنی ها از دانش و بینش خود به دیگران کمک می رساند. «گسترش اسلام و حفظ کیان مسلمانان، هدف بزرگ امام علی علیه السلام بود. ازاین رو، گرچه وی خود را وصیّ منصوص پیامبر صلی الله علیه و آله می دانست و شایستگی و برتری او بر دیگران محرز بود، هر وقت گره ای در کار خلافت می افتاد، با فکر نافذ و نظر بلند خود، آن را می گشود. به این جهت می بینیم که امام علی علیه السلام در دوران خلیفه دوم نیز مشاور و گره گشای بسیاری از مشکلات سیاسی، علمی و اجتماعی او بود». حضرت علی علیه السلام در این زمینه می فرمود: آن کس که خودرأی باشد، به ورطه هلاک خواهد افتاد و آنکه با بزرگان به رایزنی پردازد، در خردورزی های ایشان مشارکت کرده و بهره برده است... هیچ پشتیبانی، اطمینان بخش تر از رایزنی نیست. رزمندگی و فرماندهی نظامی حضرت، رزمنده و فرمانده نظامی نیز بود. به گواهی تاریخ، امام علی علیه السلام در بیشتر غزوه ها و سریه های زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقش فعال داشت و یکی از فرماندهان و طراحان نظامی لشکر اسلام بود. هیچ گاه در جنگ ها پشت به دشمن نکرد و زره وی، پشت نداشت. در بیشتر جنگ ها به عنوان رزمنده و فرمانده ای موفق، شجاع و باهوش شرکت می کرد و در جنگ های اساسی چون بدر و اُحُد و خندق و خیبر و... نقش تعیین کننده داشت. در جنگ احد، با فداکاری آن حضرت، ندای «لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار» جبرئیل در گوش زمان پیچید و جاودانه شد. در جنگ خندق نیز عبادت جن و انس هم سنگ ضربت حضرت علی علیه السلام قرار گرفت. فعالیت های اقتصادی و کشاورزی امام علی علیه السلام در کنار کارهایی چون تعلیم و تعلم، قضاوت و حضور در میدان جنگ، به کارهای اقتصادی نیز اهمیت می داد و یک کشاورز نمونه بود. در احیای زمین ها می کوشید و دیگران را نیز به کاشتن بذرها و درخت ها تشویق می کرد. در روایتی آمده است مردی در نزد حضرت علی علیه السلام یک «وَسَق» خرما دید، پرسید: مقصود از گردآوری این همه هسته خرما چسیت؟ فرمود: همه آنها به اذن الهی درخت خرما خواهند شد. راوی می گوید که امام آن هسته ها را کاشت و نخلستانی پدید آمد و آن را وقف کرد. همچنین در زمینه حفر قنات و استخراج آب که در سرزمین سوزان عربستان حکم کیمیا را داشت، بسیار فعال بود. هم اکنون در راه مدینه به مکه، منطقه ای به نام «ابار علی» است که آن حضرت در آنجا چاه زده بود. امام صادق علیه السلام می فرماید: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زمینی از انفال را در اختیار علی علیه السلام گذاشت. او در آنجا قناتی حفر کرد که آب همچون گردن شتر فواره می زد. فردی به آن حضرت به جهت توفیق این خدمت بشارت داد. حضرت فرمود این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانی است که از اینجا می گذرند. کسی حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگز آن را به میراث نمی برند.

 
نتيجه
كار در اسلام واجب است و در مورد آن بسيار تاكيد شده است زيرا زيربناي اقتصاد كار است و اگر كار نباشد اقتصادي نخواهد بود ت درباره آن بحث شود. اسلام مي خواهد همه اعمال براي خدا و در جهت تكامل معنويت انسانها باشد.
در قرآن كارهاي كافران را همچون خاكستري مي داند كه دستخوش باد سختي شده باشد بر آنچه فراهم نموده اند دست نخواهند يافت اين گمراهي عميق است و همچنين سرابي در بيابان است كه تشنه آن را آب مي پندارد. كار كردن جوهر مرد را جلا مي دهد و در عين حال انسان آزاد است كه هر زمان مايل است مشغول به كار شود. و اينها دستورات اخلاقي است.
حضرت علی با تشویق افراد جامعه به کار و تلاش می فرماید هرگز شما را به عملی دعوت نکردم مگر اینکه خود در آن کار پیش قدم بوده ام. ایشان به کارهای رایج آن زمان می پرداخت و با اینکه مسئولیت های سنگین تری همچون حکومت جامعه اسلامی را به عهده داشت، در زمینه کشورداری، عدالت اجتماعی، قانون گرایی، زهد و تقوا و دین داری، سرآمد خاص و عام بود. در زمینه فعالیت های اقتصادی، نیز یادگارهای ارزنده ای از خود به خاطره تاریخ به ودیعه نهاده است.
امید که ره پویان وارسته و رهبران شایسته ای جهت پیروی از ایده ها، آرمان ها و تلاش های حضرتش باشیم.
منابع
-  مقایسه ای بین سیستمهای اقتصادی جلد اول  تالیف: حسین مظاهری
-        کارآفرینی     تالیف : مهندس علی شاه حسینی
-        تعلیم و تربیت در اسلام      تالیف : استاد شهید مطهری
-        اقتصاد اسلامی    تالیف : شهید دکتر بهشتی
-        کلیاتی از اقتصاد اسلامی    تالیف : دکتر غلامرضا مصباحی
-        تنش کار و رضایت شغلی   تالیف : سازمان بین المللی کار (ILO ) ترجمه رسول اف ماندانا جلالی آئینی
-        حر عاملی ، محمد بن حسن ، تفضیل وسایل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه ، ج 17