تاثیر فوق برنامه بر روی دانش آموزان
تاثیر فوق برنامه بر روی دانش آموزان
مقدمه
در زندگي انسان لحظه‌ها و اوقاتي وجود دارد كه از اهميت و حساسيت فوق‌العاده‌اي برخوردار است. اين اوقات مي‌تواند فرصتي براي رشد شخصيت دانش آموز باشد يا به عكس موجب بروز اختلالات رفتاري و انحرافات اخلاقي اجتماعي شود.
منظور از فعاليت‌هاي فوق‌برنامه فرصت‌هايي است كه دانش آموز مسئوليت‌پذير هيچگونه مسئوليت و سر و كار موظفي را به عهده ندارد و همه چيز در اختيار او مي‌باشد تا با ميل و رغبت خودش به برنامه خاصي بپردازد.
يكي از مهمترين مسائل جوامع امروز بشري در سراسر دنيا مسئله استفاده صحيح‌تر و مؤثرتر از فرصت‌هاي آزادي است كه افراد در اختيار دارند و اين اوقات براي مؤمنان لحظه‌هاي نيايش با معبود و براي عالميان ساعات تفكر و براي هنرمندان زمان ساختن و ابداع و براي نوجوانان ساعات خلاقيت مي‌باشد و بسياري از مردم حتي صاحبنظران به اين نتيجه رسيده‌اند كه بايد مدارس و مؤسسه‌هاي آموزشي مسئوليت‌هاي بيشتر و روشن‌تري در اين باره بر عهده بگيرند تا بهره‌برداري بهينه از اوقات فراغت در برنامه‌هاي دانش‌آموزان طراحي و گنجانده شود.
مسئله تنوع نيز امري مهم است و زندگي بدون تنوع خسته‌كننده مي‌باشد. پس تنوع در گذران اوقات فراغت باعث ايجاد تنوع در زندگي مي‌گردد. و تنوع مانع پديدآيي افسردگي است. پس با راهنمايي فرزندان به انجام فعاليت‌هاي متنوع زمينه علاقه‌مندي آنان را به زندگاني فراهم آوريم.
تعریف فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
فعاليت‌هاي جذاب و شادي هستند كه فرصت براي تعامل اجتماعي در يك فضاي آرام و راحت فراهم مي‌آورند. اين فعاليت‌ها نگرش دانش‌آموزان را نسبت به مدرسه بهبود مي‌بخشند.
فعاليت فوق‌برنامه: به مجموعه فعاليت‌هايي كه خارج از چارچوب رسمي آموزش كلاس انجام مي‌شود، فوق‌برنامه اطلاق مي‌شود.
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه: به مجموعه فعاليت‌هايي گفته مي‌شود كه شخص پس از ارزيابي از تعهدات و تكاليف- شغلي- خانوادگي- و اجتماعي و با ميل و اشتياق به آن مي‌پردازد و غرضش استراحت و تفريح- توسعه دانش و يا به كمال رساندن شخصيت خويش يا به ظهور رساندن استعدادها و خلاقيت‌ها و يا بالاخره مشاركت آزادانه در اجتماع است.
به مجموعه فعاليت‌هايي است: كه شخص پس از فراغت انسان را از كارهاي روزمره و قالب‌هاي زائيده خودكاري و يا تخصصي شدن امور روزانه مي‌رهاند. استعدادهاي بدني و ذهني فرد و نظاير آن را پرورش مي‌دهد- كه در شكل‌گيري شخصيت وي بي‌ترديد مؤثر خواهد بود.
هدف اساسي فعاليت فوق‌برنامه اين نيست كه تنها از سختي آموزش بكاهند و فرصتي براي استراحت دانش‌آموزان فراهم آوردند بلكه اهميت و ارزش اين فعاليت‌ها در توسعه تجربيات تربيتي دانش‌آموزان است. به هر حال فعاليت‌هاي فوق‌برنامه جزئي از برنامه منظم مدرسه است و بايد آن را بخشي از فرايند مدرسه تلقي كرد.
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه براي غني كردن تجربيات تربيتي دانش‌آموزان وارد فعاليت مدارس شد و اهميت روزافزوني يافت.
انعطاف و گشودگي اين برنامه فضاي بازي را براي خلق موقعيت‌هاي متنوع تربيتي فراهم ساخت. در كشور ما اين فعاليت سابقه طولاني دارد و پيوسته سعي شده است از نظر كلي و كيفي اصلاح و بهبود يابد.
هدف اساسي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه اين نيست كه تنها از صعوبت و سختي آموزش بكاهند و فرصتي براي استراحت و تجديد قوي ذهني فراهم سازند بلكه اهميت و ارزش اين فعاليت در توسعه تجربيات تربيتي دانش‌آموزان است.
فعاليت فوق‌برنامه داراي چنان خصوصياتي است كه به صورت گسترده مورد توجه دانش‌آموزان، معلمان، مديران و تصميم‌گيرندگان قرار گرفته است.
ويژگي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
1- انعطاف‌پذيري از نظر زماني- مكاني- محتوا و روش
2- همسويي با نيازها و علايق دانش‌آموزان
3- استفاده از شيوه آموزش غير مستقيم
4- فراهم كردن تجربيات مستقيم
5- بهره‌گيري از روش‌هاي فعال يادگيري
6- تأكيد بر رشد در جنبه‌هاي گوناگون شخصيت (اجتماعي- عاطفي- بدني- شناختي)
وجود چنين ويژگي‌هايي به لحاظ نظري اعتبار خاصي به فعاليت‌ها بخشيده است و شواهد حاكي است كه اين جايگاه ارزشمندي در نظام جهاني به دست آورده است. با اين مقدمات مي‌توان سنجيد كه مطالعه در اين خصوص اهميت زيادي دارد تا فوق‌برنامه و روال اين گونه فعاليت‌ها اصلاح و بهبود يابد.
مفهوم فعاليت فوق‌برنامه
1- فعاليت خارج از مدرسه
2- فعاليت خارج از كلاس
3- فعاليت هاي فراتر از كلاس
4- فعاليت‌هاي زندگي مدرسه
5- فعاليت‌هاي كمك برنامه
6- آموزش محيط زيست
7- آموزش گذران اوقات فراغت
8- آموزش در فضاي باز
اصول و اساس مفهوم فعاليت فوق‌برنامه
1- دانش‌آموز يك شهروند است و بايد در حين اين فعاليت با وظايف و توانايي خود آشنا شود.
2- رضايت فوق‌برنامه جزيي از برنامه منظم مدرسه است و چنين فعاليت‌هايي را كه در مدرسه انجام مي‌دهد بايد بخشي از فرايند مدرسه تلقي كرد.
3- بايد از ناحيه دانش‌آموزان مشاركت معقول در اين فعاليت صورت گيرد. يعني تمام آنها بايد تشويق شوند تا در اين فعاليت‌ها مشاركت نمايند.
4- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد رابطه‌اي تنگاتنگ با برنامه اصلي داشته باشند. اين اصل از اتحاد و ارتباط و هماهنگي بحث مي‌كند.
5- فعاليت فوق‌برنامه بايد رشد تدريجي داشته باشد و نيازهاي ويژه دانش‌آموزان مدارس در آن در نظر گرفته شود.
6- بايد سرپرستي و نظارت شايسته‌اي براي فعاليت‌ها در نظر گرفته شود و امكان همكاري و مشاركت معلمان در اين فعاليت‌ها فراهم شود.
7- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد پيوشته مورد ارزيابي قرار گيرد و اين ضرورت هر برنامه منظم و هدفمند است كه بايد در راستاي اهدافش مورد ارزيابي پيوسته قرار گيرد.
ارزش فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
ارزش هر چيزي به ميزان تأثير آن در زندگي يا جامعه بستگي دارد. در مورد فعاليت‌هاي فوق به اين ارزش‌ها مي‌توان دست يافت.
1- رشد و تكامل و شخصيت مطلوب
2- تفريح سالم و سازنده
3- رعايت تفاوت‌هاي فردي در رغبت‌ها
4- تسهيل رشد و تكامل اجتماعي
5- تكيمل و پرمايه ساختن برنامه تحصيلي
6- اجتماع دانش‌آموز
7- برقراري روابط سودبخش ميان معلم و محصل
8- تأمين هدف‌هاي تربيت جديد
راهنمايي و فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
آموزش و پرورش جديد راهنمايي را در موارد و جنبه‌هاي زندگي دانش‌آموزان ضروري مي‌داند و حتي تربيت را با راهنمايي مترادف تلقي مي‌كند. فعاليت‌هاي فوق‌برنامه مي‌تواند در اين جهت پردازش باشد. زيرا در اين گونه فعاليت‌ها به سهولت مي‌توان نيازها و رغبت‌هاي همه دانش‌آموزان را دريافت و از اين شناخت در راهنمايي صحيح و مطلوب ايشان استفاده كرد.
آينده‌نگري و فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
الف- شناخت واقعيت اموري كه شخص با آنها سروكار دارد و خودداري از گول زدن خويش.
ب- توانايي مواجه شدن با دنيا همراه با اعتماد به نفس و اميد در بهتر ساختن هر چيزي كه اتفاق مي‌افتد. موفقيت در اين امر هنگامي است كه شخص به فرد يا گروه خاصي از مردم وابستگي پيدا نكند و بتواند شخصاً با اوضاع پيش آمده مواجه شود.
ج- هرگز چنين تصور نكنيم كه تنها ما مشكل و مسئله داريم و اشخاص ديگر هيچگونه مسئله‌اي ندارند در صورتي كه هزاران نفر نیز از اين مسائل را داشته‌اند و موفق شده‌اند كه آنها را حل كنند.
د- بدن سالم نشان دادن عاطفي سازنده را آسان‌تر مي‌نمايد. بنابراين استراحت و ورزش و بازي و خوراك خوب از جمله عوامل بسيار مؤثر در تأمين بهداشت رواني به شمار مي‌روند و فعاليت‌هاي سالم فعاليت‌هايي هستند كه شخص مي‌تواند بدون ترديد و تعارض آنها را انجام دهد.
بهداشت رواني و فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه ارزش‌هاي تربيتي بسيار مهمي دارند. لكن اين ارزش‌ها خود به خود و تنها با شركت دانش‌آموزان در آنها حاصل نمي‌شود بلكه احتياج قطعي دارند به اين كه:
الف- معلمان و مسئولان اجرائی فعاليت‌هاي فوق‌برنامه فكر و طرح روشني درباره آنها داشته باشند.
ب- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه در ارتباط با نظام آموزش و پرورش به صورت يك كل منظور شدند و هرگز آنها را مجزا از نظام آموزشي تلقي نكنند.
ج- در اين برنامه همه اصول يادگيري و آموزش را در نظر بگيرند.
د- اين فعاليت‌ها مداوم باشند و نه ذوقي و سليقه‌اي. فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد در ارتباط با يكديگر سيستمي را تشكيل دهند كه پاسخگوي نيازهاي فرد و جامعه باشد.
ارزش تربيتي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه نه تنها از فعاليت‌هاي رسمي كمتر نيست بلكه در بعضي موارد حتي بيش از آنها مؤثر مطلوب و سازنده است.
كاركردهاي مهم فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
1- خلاقيت: فرد حداكثر بهره را گرفته، با آزاد انديشي تفكر واگرا مسائل را بررسي مي‌كند و به راه‌حل‌هاي نو دست مي‌يابد.
2- توسعه مهارت‌هاي شناختي: فرد بدون اين كه تكليف خاصي را بر عهده داشته باشد با علاقه و انگيزه شخصي مسلماً تلاش وي مطلوب و خوشايند خواهد بود.
3- تقويت مهارت حسي و حركتي: تأثير مهارت‌هاي حسي و حركتي و فعاليت ورزشي بر فعاليت‌هاي ذهني و عاطفي به گونه‌اي است كه بسياري از روانشناسان تعليم و تربيت عقيده دارند كه اين قبيل فعاليت‌ها مي‌بايست در درجه اول جزء برنامه‌هاي آموزشي قرار داده شود، چون آشنايي افراد با فعاليت‌هاي حسي و حركتي نه تنها موجب تقويت فعاليت‌هاي ذهني، بلكه موجب نشاط رواني و سرزندگي، تقويت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت رواني خواهد شد.
4- اصلاح رفتار و تعالي شخصيت: براي اصلاح بسياري از اختلالات رفتاري نظير پرخاشگري، افسردگي، كم‌رويي، اضطراب شناخته شده است.
5- بهداشت روان
6- رفتارهاي اجتماعي: مناسب‌ترين و مطلوب‌ترين موقعيت براي انديشه و تفكر خلاق رفتارهاي مطلوب فردي و اجتماعي است.
چگونگي مؤثر ساختن فعاليت‌هاي فوق‌برنامه در مدارس
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه ارزش‌هاي تربيتي مهمي دارند. اما اين ارزش‌ها خود به خود تنها با شركت دانش‌آموزان در آنها حل نمي‌شوند بلكه احتياج به اين كه:
1- معلمان و مسئولان اجرايي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه فكر و طرح روشني درباره آنها داشته باشند.
2- فعاليت فوق‌برنامه در ارتباط با نظام آموزش و پرورش به صورت يك كل منظور شوند و هرگز آنها را مجزا از نظام تلقي نكنند.
3- در برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي تربيتي فوق‌برنامه همه اصول يادگيري و آموزش را در نظر بگيرند.
4- معلم به اين نكته توجه نمايد كه در اين گونه فعاليت‌ها نيز بايد به تدريج نقش خود را از آموزش و مديريت اوضاع يادگيري تبديل كند و راهنماي عمومي دانش‌آموزان گردد.
5- بيش از انتخاب نوع فعاليت فوق‌برنامه بايد هدف را تعيين كنند. اين اهداف بايد حتماً رفتاري باشند نه كلي.
6- هر مدرسه بايد فعاليت فوق‌برنامه را همانند فعاليت‌هاي رسمي مدرسه به صورت جدي ارزشيابي كند و پيوسته وضع و موقعيت خود را بسنجد.
7- معلم بايد رفتاري كه مي‌خواهد به كمك فعاليت‌هاي تربيتي فوق‌برنامه تغيير يابد دقيقاً تعريف نمايد.
8- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد مداوم باشند و ذوقي نه سليقه‌اي.
9- فعاليت فوق‌برنامه هر چند ممكن است هر كدام هدف خاصي را دنبال كند بايد در ارتباط با يكديگر سيستمي را تشكيل بدهند كه پاسخگوي نيازهاي فرد و جامعه باشد.
نيازهايي كه از طريق گذران فعاليت‌هاي فوق‌برنامه تأمين مي‌شوند
1- نياز به استراحت و رفع خستگي: انسان‌ها همه نياز به استراحت و رفع خستگي دارند. در انجام كارها و نبود زمان كافي براي فراغت و استراحت موجب نزول كيفيت كار و نيز پرخاشگري فرد فعال مي‌گردد. ولي بايد به كودكان و نوجوانان آموخت كه زمان استراحت زمان بطالت نيست بلكه زماني است كه فرد به تممد اعصاب مي‌پردازد كه حاصل آن افزايش بازده است.
2- نياز به تفريح: پس از انجام كار در طي ايام خاص آدمي نياز دارد تا اوقاتي را صرف تفريح كند. نقل مي‌كنند كه حضرت علي (ع) در روزهاي جمعه به بيرون از شهر مدينه و به قصد تفريح مي‌رفتند. حتي سفرهاي كوتاه به بيرون از شهر توصيه شده است. به هر حال بايد ترتيبي اتخاذ نمود كه در ايام سال كودكان و نوجوانان از تفريحات سالم برخوردار بشوند. بايد دانست كه تفريحات موجب انبساط خاطر و سلامت رواني مي‌گردد.
3- سرگرمي و ايجاد تنوع: نيازهاي ديگري كه در برنامه‌هاي مكمل رفع مي‌شود نياز كودكان و نوجوانان به سرگرمي و تنوع داشتن است. بخشي از درگيري‌هايي كه درون منزل ميان كودكان رخ مي‌دهد به اين دليل است كه آنها بيكارند و وسيله‌اي براي سرگرمي ندارند. لذا وقتي داراي سرگرمي خاصي باشند فرصت كمتري براي ايجاد مزاحمت و درگيري با يكديگر دارند.
4- شكوفايي استعدادهاي شخصي: هر يك از فرزندان ما داراي استعدادهايي هستند. در تعريف استعداد گفته‌اند كه آن توانايي بالقوه‌اي است كه اگر در محيط مساعدي قرار بگيرد به شكوفايي مي‌انجامد. يكي از زمينه‌هايي كه موجبات رشد استعدادها را فراهم مي‌آورد پرداختن به فعاليت‌هايي است كه فرزند در اوقات فراغت انجام مي‌دهد از جمله راه‌هايي كه مي‌توان از طريق آنها مبادرت به شناخت استعدادهاي كودكان و نوجوانان نمود. پس ما بايد امكانات لازم را براي رشد و بالندگي استعدادهايشان فراهم كنيم.
5- نياز به رشد فرهنگي: امروز توجه به فرهنگ و تغييرات اجتماعي امري حائز اهميت است. با توجه به توسعه و پيشرفت فناوري اطلاعات مي‌توان در جهت تأمين چنين نيازي اقدامات مؤثري به عمل آورد.
6- شكوفايي فردي و اجتماعي: گذران فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد به نحوي باشد كه زمينه‌هاي لازم براي شكوفايي فردي و اجتماعي را فراهم نمايد. زيرا شكوفا كردن استعدادها اهم از وظايف تعليم و تربيت است و يكي از عواملي كه به خودشكوفايي فرد كمك مي‌كند. به تعبير آلن بيرو، گذران اوقات فراغت است. چون در آن فعاليت آزاد و اختياري است و فرد به دلخواه خود به فعاليتي مي‌پردازد كه استعداد انجام آن را دارد و به آن فعاليت علاقه‌مند نيز مي‌شود. هرگاه آدمي به فعاليتي بپردازد كه هم استعداد آن را دارد و هم به آن علاقه‌مند است قطعاً به شكوفايي دربند فردي مي‌رسد. و اگر فرد در كنار جمعي به فعاليت بپردازد از طريق فراگيري مهارت‌هاي اجتماعي و مهارت‌هاي زندگي به رشد و بالندگي بيشتري دست مي‌يابد.
از تحميل فعاليت دلخواه و مورد علاقه خود به كودكان و نوجوانان بايد پرهيز كنيم.
محاسن فعاليت‌هاي فوق‌برنامه ورزشي در يادگيري
1- احساس نشاط كه حاصل افزايش ترشح كاته كولامين در بدن است.
2- حفظ سلامت جسماني و تأمين رشد جسماني مناسب به صورت مطلوب
3- صرف انرژي فراوان در دوران كودكي و نوجواني در جهت مطلوب و سازنده
4- دفع مواد زايد بدن به همراه تعرق ناشي از فعاليت‌هاي بدني
5- احساس اقتدار و قدرتمندي و كسب قوت جسماني
6- كسب آمادگي براي انجام فعاليت‌هاي ديگر به دليل نداشتن خمودگي و برخورداري از شادي و نشاط
7- هدايت تمايلات پرخاشگرانه در مسيرهاي قابل قبول براي اجتماع
8- همراه با فراگيري ورزشي با توجه به سوابق فرهنگي و اعتقادي كه در كشور ما حاكم بوده است.
نوجوانان درس جوانمردي و فداكاري را نيز فرا مي‌گيرند كه معرفي الگوهاي ورزش در اين زمينه مطلوب خواهد بود. كساني مانند: پورياي (ولي) و رحوم «تختي».
9- سرگرم كردن كودكان و نوجوانان و مانع شدن از اين كه آنها به كژروي‌هاي اجتماعي روي آورند.
توصيه‌هايي كه بايد در فعاليت‌هاي فوق‌برنامه رعايت شود
1- تلاش شود ورزشي كه انتخاب مي‌شود متناسب با روحيات كودكان و نوجوانان باشد تا وي را دچار استرس و فشار رواني نكند.
2- به كودكان و نوجوانان توصيه مي‌شد به ميزان مطلوب و متعادل به فعاليت بپردازند، زيرا زياده‌روي در ورزش موجب خستگي و عصبانيت آنان مي‌شود.
3- ورزش‌هايي انتخاب شود كه انجام آنها موجب ايجاد عوارض و ضايعات جسماني شديد و جبران‌ناپذير نگردد.
4- فضاي ورزشي و نحوه برخورد مربي براي دانش‌آموز اضطراب‌زا نباشد.
5- تسلط و مديريت باشگاه و فضاي ورزشي به گونه‌اي باشد كه نوجوانان نيز براي يكديگر مشكلات جدي فراهم نياورند.
6- نظافت و بهداشت فردي و گروهي در فضاي ورزشي بايد رعايت شود.
7- حتي‌الامكان پس از اتمام ورزش به شست‌وشوي بدن و انجام استحمام توجه شود تا مواد زائد كه از بدن دفع شده است برطرف شود تا پوست از كارآيي بهتري برخوردار شود.
8- با توجه به گرماي شديد در تابستان بهتر است كه ورزش در فضاهاي سرپوشيده انجام شود. در صورت عدم دسترسي به چنين فضايي اين فعاليت‌هاي ورزشي در اوقاتي انجام شود كه هوا هنوز گرم نشده است.
اكثر نويسندگان و صاحبنظران، ورزش و بازي را يكي از عوامل اصلي و مؤثر در يادگيري و روند رشد كودكان، نوجوانان و جوانان مي‌دانند.
رابطه ورزش با يادگيري و موفقيت تحصيلي
تجربيات حسی محدود رشد شبكه‌هاي نوروفيزيولوژيكي مغز را در مراحل رشد مانع مي‌شوند. يعني تجربيات محيطي سبب مي‌شوند تا نرون‌هاي عصبي تحريك شوند و آنها نيز موجب رشد طبيعي ذهن مي‌شوند.
به نظر «هب» تجربه حسي نه تنها براي رشد مناسب نوروفيزيولوژيكي ضرري است بلكه براي حفظ كاركرد طبيعي نيز لازم است.
تمام پژوهش‌هاي موجود مشخص كرده‌اند همان گونه كه بهبود شرايط بهداشتي و تغذيه‌اي مي‌تواند بر رشد جسمي مؤثر باشد بهبود شرايط محيطي نيز موجب رشد بيشتر هوش مي‌شوند.
به بيان ديگر محيط غني‌تر، هوش بيشتر، بازي و تحرك بدني چون نوجوانان را در تماس و تعامل با ديگران قرار مي‌دهند، موجب كسب تجربه، تفكر و پرورش حواس مي‌شوند. كه از اين طريق رشد ذهني و شناختي نيز حاصل خواهد شد. موضعي است كه:
پياژه بر آن بسيار تأكيد كرده است، او فرموده است كه ورزش بر ساختار مغزي نيز تأثيري قابل توجه دارد و اجراي برنامه‌هاي ورزشي باعث بهبود عملكرد سيستم عصبي مركزي و در نتيجه باعث پيشرفت و تكامل و رشد مي‌شود و انجام حركات ورزشي موجب كاهش حجم منطقه ضايعه ديده مغزي مي‌شود.
رابطه ورزش با يادگيري
رابطه ورزش با يادگيري را از دو جهت مي‌توان بررسي كرد:
1- بازي بهترين روش براي آموزش مفاهيم به كودكان است. براي مثال «فروبل» بازي را بهترين راه آموزش كودكان مي‌دانست. زيرا عقيده داشت بازي و فعاليت مورد علاقه و خواست كودكان است كه بيش از هر چيز با طبيعت آنها سازگار است. براي مثال آموزش نحوه كار چراغ راهنمايي رانندگي از اين راه به آساني امكان‌پذير است.
2- بازي چون موجب نشاط، سرحالي و افزايش انرژي مي‌شود كودكان را براي يادگيري آماده مي‌كند.
«اليور» در انگلستان مطالعه‌اي بر روي نوجوانان عقب‌مانده ذهني انجام داد. او آنها را به دو گروه تقسيم كرد. گروه آزمايش كه در آن آموزش مفاهيم از طريق بازي صورت گرفت و گروه ديگر آزمايش از طريق روش‌هاي سنتي انجام شد. نتايج نشان داد كه گروه آزمايشي كه از طريق بازي در يادگيري انجام تكاليف خود موفق‌تر از گروه ديگر بودند و در آزمون‌هاي مختلف هوش توانستند ثمرات بهتري كسب كنند.
از اين رو مي‌توان گفت بسياري از موارد آفت تحصيلي ناشي از كمبود محركات محيطي در زندگي فردي است. يعني فرد به علت عدم كم تحركي محيطي و اجتماعي دچار عقب‌ماندگي ذهني و فرهنگي مي‌شود و پيامدش آفت تحصيلي است. همان‌گونه كه بين پيشرفت تحصيلي و خودپنداري مثبت رابطه وجود دارد، بين ورزش و خودپنداري نيز رابطه وجود دارد. يعني افراد ورزشكار را نسبت به افراد غير ورزشكار از خودپنداري و عزت نفس بالاتري برخوردارند. پس ورزش موجب افزايش خودپنداري و سبب پيشرفت تحصيلي و موفقيت مي‌گردد.
بازي و تحرك بدني موجب كسب تجربه و تفكر و پرورش حواس مي‌شود.
وجه مشترك بازي و فراغت
1- در هر دو يك فعاليت آزاد و بدون برنامه وجود دارد.
2- اين فعاليت خودجوش و درون‌زا است.
3- در هيچ يك از اين دو فعاليت هدف خارجي وجود ندارد بلكه هدف با فرايند درآميزي و هم‌پوشي غير قابل تفكيك دارد.
4- آزادي انتخاب، رغبت و علاقه شخصي از ويژگي‌هاي بارز اين نوع فعاليت‌هاست.
5- بازخورد هر دو فعاليت با لذت و رضايتمندي دروني همراه است.
6- انعطاف، تنوع و سيال بودن در هر دو فعاليت مشهود است.
بنابراين بازي و فراغت جدي‌ترين كنش متقل آدمي در فرايند زيستن خود انگيخته و خلاق است. با اين توصيف اوقات فراغت غني‌ترين و مؤثرترين اوقات حيات مفيد آدمي محسوب مي‌شود. به همين سبب است كه در يونان باستان اوقات فراغت را اشتغال دائمي به كار لذت‌بخش تلقي مي‌كردند و بر اين باور بودند كه بزرگ‌ترين و باشكوه‌ترين تمدن‌هاي بشري محصول اوقات فراغت آدمي است.
اوقات فراغت بهترين و مناسب‌ترين زمان براي پرداختن به بنيادي‌ترين نيازهاي فراموش شده آدمي است. در فراغت است كه آدمي احساس «خود بودن» مي‌كند زيرا در اين فعاليت رسمي و آنجا كه آدمي در قالب نقش‌هاي اجتماعي و «فرديت» خود را نقاب مي‌زند و فرصت بازيابي خود را ندارد.
در اوقات فراغت است كه براي انسان فرصت خويشتن‌يابي و خويشتن‌گستري فراهم مي‌شود. اما لازمه خويشتن‌يابي رهايي از بيگانگي با خود است كه خود بيگانگي كه بيماري مزمن بشر معاصر است تنها در اوقات فراغت يعني اوقات «خود بودن» درمان مي‌شود، زيرا در اين ايام ديگر اوقات فراغت رسمي آدمي در پي نقش بازي كردن و پاسخ‌گويي به انتظارات ديگران است.
ورزش و فعاليت‌هاي بدني
پرداختن به ورزش و انجام فعاليت‌هاي بدني براي كودكان و نوجوانان و جوانان كه از انرژي فراوان برخوردارند بسيار مفيد خواهند بود.
آلن بيرو در كتاب فرهنگ علوم اجتماعي بين دو نوع فعاليت مربوط به اوقات فراغت تمايز ايجاد كرده و آنها را به امور فعال و متعفل تقسيم مي‌نمايد و مي‌نويسد اشكال و صور گذران اوقات فراغت شامل فراغت فعال از نوع ورزشي و فراغت منفعل است كه در حالت اخير اكثر انسان‌ها تماشاچي گذران و اوقات فعال ديگران هستند.
چنين به نظر مي‌رسد كه معمولاً گذران اوقات فراغت براي هر كسي حالت فعال و منفعل را دارد. اما با توجه به انرژي‌هاي زيادي كه كودكان و نوجوانان دارند اگر انرژي‌هاي آنان در جهت مثبت هدايت نشود مشكل‌آفرين است. لذا خوب است كه ترتيبي اتخاذ شود كه فعاليت‌هاي مربوط به اوقات فراغت كودكان را و به ويژه نوجوانان به صورت فعال سپري شود. لذا بايد آنان را ترغيب كنيم كه به ورزش كردن بيشتر روي آوردند تا به تماشاي ورزش ديگران.
از سوي ديگر بايد توجه داشت كه در انتخاب نوع ورزش‌ها نيز كودكان و نوجوانان نيازمند راهنمايي و هدايت اوليا و مربيان خود هستند و واقعاً انتخاب ورزش‌هايي ملايم زمينه‌ساز آرامش آنها خواهد بود. پس بدين ترتيب ورزش «شنا» در مقابل ورزش‌هاي خطرناك توصيه مي‌شود.
در دنيا چيزي عزيزتر از قلب و وقت تو نيست.
نتيجه‌گيري
بديهي است كه جهان آينده به انسان‌هايي نياز دارد كه خلاق و توانمند باشند، ويژگي‌هاي عصر اطلاعات را به خوبي درك كنند و نيز بتوانند فعالانه به دانش‌هاي مورد نياز بپردازند و ورزش و تربيت بدني يكي از مهمترين عواملي است كه مي‌تواند اوقات فراغت دانش‌آموزان را پر كنند و بر رشد فرهنگي يك نظام مؤثر واقع شود و بدون آن حيات معنوی يك جامعه به خطر مي‌افتد. پس با ورزش و تربيت بدني مي‌توان دانش‌آموزان را به كلاس‌هاي فوق‌برنامه ورزشي دعوت كرد و اين كار باعث رشد و شكوفايي و خلاقيت آن شد. اگر اين برنامه ورزشي همراه با دروس آموزشي همگام باشند تأثير زيادي بر يادگيري آنان دارد.
ورزش از طريق افزايش اعتماد به نفس و خودپنداري مثبت سبب تمركز حواس، روحيه، نشاط و كاركرد مناسب سيستم‌هاي بدني و پيشگيري از بروز بيماري‌هاي رواني و اختلالات رفتاري مي‌گردد كه پيامد آن بهبود عملكرد تحصيلي خواهد بود.
منابع و ماخذ:
مقدمه
در زندگي انسان لحظه‌ها و اوقاتي وجود دارد كه از اهميت و حساسيت فوق‌العاده‌اي برخوردار است. اين اوقات مي‌تواند فرصتي براي رشد شخصيت دانش آموز باشد يا به عكس موجب بروز اختلالات رفتاري و انحرافات اخلاقي اجتماعي شود.
منظور از فعاليت‌هاي فوق‌برنامه فرصت‌هايي است كه دانش آموز مسئوليت‌پذير هيچگونه مسئوليت و سر و كار موظفي را به عهده ندارد و همه چيز در اختيار او مي‌باشد تا با ميل و رغبت خودش به برنامه خاصي بپردازد.
يكي از مهمترين مسائل جوامع امروز بشري در سراسر دنيا مسئله استفاده صحيح‌تر و مؤثرتر از فرصت‌هاي آزادي است كه افراد در اختيار دارند و اين اوقات براي مؤمنان لحظه‌هاي نيايش با معبود و براي عالميان ساعات تفكر و براي هنرمندان زمان ساختن و ابداع و براي نوجوانان ساعات خلاقيت مي‌باشد و بسياري از مردم حتي صاحبنظران به اين نتيجه رسيده‌اند كه بايد مدارس و مؤسسه‌هاي آموزشي مسئوليت‌هاي بيشتر و روشن‌تري در اين باره بر عهده بگيرند تا بهره‌برداري بهينه از اوقات فراغت در برنامه‌هاي دانش‌آموزان طراحي و گنجانده شود.
مسئله تنوع نيز امري مهم است و زندگي بدون تنوع خسته‌كننده مي‌باشد. پس تنوع در گذران اوقات فراغت باعث ايجاد تنوع در زندگي مي‌گردد. و تنوع مانع پديدآيي افسردگي است. پس با راهنمايي فرزندان به انجام فعاليت‌هاي متنوع زمينه علاقه‌مندي آنان را به زندگاني فراهم آوريم.
تعریف فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
فعاليت‌هاي جذاب و شادي هستند كه فرصت براي تعامل اجتماعي در يك فضاي آرام و راحت فراهم مي‌آورند. اين فعاليت‌ها نگرش دانش‌آموزان را نسبت به مدرسه بهبود مي‌بخشند.
فعاليت فوق‌برنامه: به مجموعه فعاليت‌هايي كه خارج از چارچوب رسمي آموزش كلاس انجام مي‌شود، فوق‌برنامه اطلاق مي‌شود.
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه: به مجموعه فعاليت‌هايي گفته مي‌شود كه شخص پس از ارزيابي از تعهدات و تكاليف- شغلي- خانوادگي- و اجتماعي و با ميل و اشتياق به آن مي‌پردازد و غرضش استراحت و تفريح- توسعه دانش و يا به كمال رساندن شخصيت خويش يا به ظهور رساندن استعدادها و خلاقيت‌ها و يا بالاخره مشاركت آزادانه در اجتماع است.
به مجموعه فعاليت‌هايي است: كه شخص پس از فراغت انسان را از كارهاي روزمره و قالب‌هاي زائيده خودكاري و يا تخصصي شدن امور روزانه مي‌رهاند. استعدادهاي بدني و ذهني فرد و نظاير آن را پرورش مي‌دهد- كه در شكل‌گيري شخصيت وي بي‌ترديد مؤثر خواهد بود.
هدف اساسي فعاليت فوق‌برنامه اين نيست كه تنها از سختي آموزش بكاهند و فرصتي براي استراحت دانش‌آموزان فراهم آوردند بلكه اهميت و ارزش اين فعاليت‌ها در توسعه تجربيات تربيتي دانش‌آموزان است. به هر حال فعاليت‌هاي فوق‌برنامه جزئي از برنامه منظم مدرسه است و بايد آن را بخشي از فرايند مدرسه تلقي كرد.
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه براي غني كردن تجربيات تربيتي دانش‌آموزان وارد فعاليت مدارس شد و اهميت روزافزوني يافت.
انعطاف و گشودگي اين برنامه فضاي بازي را براي خلق موقعيت‌هاي متنوع تربيتي فراهم ساخت. در كشور ما اين فعاليت سابقه طولاني دارد و پيوسته سعي شده است از نظر كلي و كيفي اصلاح و بهبود يابد.
هدف اساسي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه اين نيست كه تنها از صعوبت و سختي آموزش بكاهند و فرصتي براي استراحت و تجديد قوي ذهني فراهم سازند بلكه اهميت و ارزش اين فعاليت در توسعه تجربيات تربيتي دانش‌آموزان است.
فعاليت فوق‌برنامه داراي چنان خصوصياتي است كه به صورت گسترده مورد توجه دانش‌آموزان، معلمان، مديران و تصميم‌گيرندگان قرار گرفته است.
ويژگي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
1- انعطاف‌پذيري از نظر زماني- مكاني- محتوا و روش
2- همسويي با نيازها و علايق دانش‌آموزان
3- استفاده از شيوه آموزش غير مستقيم
4- فراهم كردن تجربيات مستقيم
5- بهره‌گيري از روش‌هاي فعال يادگيري
6- تأكيد بر رشد در جنبه‌هاي گوناگون شخصيت (اجتماعي- عاطفي- بدني- شناختي)
وجود چنين ويژگي‌هايي به لحاظ نظري اعتبار خاصي به فعاليت‌ها بخشيده است و شواهد حاكي است كه اين جايگاه ارزشمندي در نظام جهاني به دست آورده است. با اين مقدمات مي‌توان سنجيد كه مطالعه در اين خصوص اهميت زيادي دارد تا فوق‌برنامه و روال اين گونه فعاليت‌ها اصلاح و بهبود يابد.
مفهوم فعاليت فوق‌برنامه
1- فعاليت خارج از مدرسه
2- فعاليت خارج از كلاس
3- فعاليت هاي فراتر از كلاس
4- فعاليت‌هاي زندگي مدرسه
5- فعاليت‌هاي كمك برنامه
6- آموزش محيط زيست
7- آموزش گذران اوقات فراغت
8- آموزش در فضاي باز
اصول و اساس مفهوم فعاليت فوق‌برنامه
1- دانش‌آموز يك شهروند است و بايد در حين اين فعاليت با وظايف و توانايي خود آشنا شود.
2- رضايت فوق‌برنامه جزيي از برنامه منظم مدرسه است و چنين فعاليت‌هايي را كه در مدرسه انجام مي‌دهد بايد بخشي از فرايند مدرسه تلقي كرد.
3- بايد از ناحيه دانش‌آموزان مشاركت معقول در اين فعاليت صورت گيرد. يعني تمام آنها بايد تشويق شوند تا در اين فعاليت‌ها مشاركت نمايند.
4- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد رابطه‌اي تنگاتنگ با برنامه اصلي داشته باشند. اين اصل از اتحاد و ارتباط و هماهنگي بحث مي‌كند.
5- فعاليت فوق‌برنامه بايد رشد تدريجي داشته باشد و نيازهاي ويژه دانش‌آموزان مدارس در آن در نظر گرفته شود.
6- بايد سرپرستي و نظارت شايسته‌اي براي فعاليت‌ها در نظر گرفته شود و امكان همكاري و مشاركت معلمان در اين فعاليت‌ها فراهم شود.
7- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد پيوشته مورد ارزيابي قرار گيرد و اين ضرورت هر برنامه منظم و هدفمند است كه بايد در راستاي اهدافش مورد ارزيابي پيوسته قرار گيرد.
ارزش فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
ارزش هر چيزي به ميزان تأثير آن در زندگي يا جامعه بستگي دارد. در مورد فعاليت‌هاي فوق به اين ارزش‌ها مي‌توان دست يافت.
1- رشد و تكامل و شخصيت مطلوب
2- تفريح سالم و سازنده
3- رعايت تفاوت‌هاي فردي در رغبت‌ها
4- تسهيل رشد و تكامل اجتماعي
5- تكيمل و پرمايه ساختن برنامه تحصيلي
6- اجتماع دانش‌آموز
7- برقراري روابط سودبخش ميان معلم و محصل
8- تأمين هدف‌هاي تربيت جديد
راهنمايي و فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
آموزش و پرورش جديد راهنمايي را در موارد و جنبه‌هاي زندگي دانش‌آموزان ضروري مي‌داند و حتي تربيت را با راهنمايي مترادف تلقي مي‌كند. فعاليت‌هاي فوق‌برنامه مي‌تواند در اين جهت پردازش باشد. زيرا در اين گونه فعاليت‌ها به سهولت مي‌توان نيازها و رغبت‌هاي همه دانش‌آموزان را دريافت و از اين شناخت در راهنمايي صحيح و مطلوب ايشان استفاده كرد.
آينده‌نگري و فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
الف- شناخت واقعيت اموري كه شخص با آنها سروكار دارد و خودداري از گول زدن خويش.
ب- توانايي مواجه شدن با دنيا همراه با اعتماد به نفس و اميد در بهتر ساختن هر چيزي كه اتفاق مي‌افتد. موفقيت در اين امر هنگامي است كه شخص به فرد يا گروه خاصي از مردم وابستگي پيدا نكند و بتواند شخصاً با اوضاع پيش آمده مواجه شود.
ج- هرگز چنين تصور نكنيم كه تنها ما مشكل و مسئله داريم و اشخاص ديگر هيچگونه مسئله‌اي ندارند در صورتي كه هزاران نفر نیز از اين مسائل را داشته‌اند و موفق شده‌اند كه آنها را حل كنند.
د- بدن سالم نشان دادن عاطفي سازنده را آسان‌تر مي‌نمايد. بنابراين استراحت و ورزش و بازي و خوراك خوب از جمله عوامل بسيار مؤثر در تأمين بهداشت رواني به شمار مي‌روند و فعاليت‌هاي سالم فعاليت‌هايي هستند كه شخص مي‌تواند بدون ترديد و تعارض آنها را انجام دهد.
بهداشت رواني و فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه ارزش‌هاي تربيتي بسيار مهمي دارند. لكن اين ارزش‌ها خود به خود و تنها با شركت دانش‌آموزان در آنها حاصل نمي‌شود بلكه احتياج قطعي دارند به اين كه:
الف- معلمان و مسئولان اجرائی فعاليت‌هاي فوق‌برنامه فكر و طرح روشني درباره آنها داشته باشند.
ب- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه در ارتباط با نظام آموزش و پرورش به صورت يك كل منظور شدند و هرگز آنها را مجزا از نظام آموزشي تلقي نكنند.
ج- در اين برنامه همه اصول يادگيري و آموزش را در نظر بگيرند.
د- اين فعاليت‌ها مداوم باشند و نه ذوقي و سليقه‌اي. فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد در ارتباط با يكديگر سيستمي را تشكيل دهند كه پاسخگوي نيازهاي فرد و جامعه باشد.
ارزش تربيتي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه نه تنها از فعاليت‌هاي رسمي كمتر نيست بلكه در بعضي موارد حتي بيش از آنها مؤثر مطلوب و سازنده است.
كاركردهاي مهم فعاليت‌هاي فوق‌برنامه
1- خلاقيت: فرد حداكثر بهره را گرفته، با آزاد انديشي تفكر واگرا مسائل را بررسي مي‌كند و به راه‌حل‌هاي نو دست مي‌يابد.
2- توسعه مهارت‌هاي شناختي: فرد بدون اين كه تكليف خاصي را بر عهده داشته باشد با علاقه و انگيزه شخصي مسلماً تلاش وي مطلوب و خوشايند خواهد بود.
3- تقويت مهارت حسي و حركتي: تأثير مهارت‌هاي حسي و حركتي و فعاليت ورزشي بر فعاليت‌هاي ذهني و عاطفي به گونه‌اي است كه بسياري از روانشناسان تعليم و تربيت عقيده دارند كه اين قبيل فعاليت‌ها مي‌بايست در درجه اول جزء برنامه‌هاي آموزشي قرار داده شود، چون آشنايي افراد با فعاليت‌هاي حسي و حركتي نه تنها موجب تقويت فعاليت‌هاي ذهني، بلكه موجب نشاط رواني و سرزندگي، تقويت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت رواني خواهد شد.
4- اصلاح رفتار و تعالي شخصيت: براي اصلاح بسياري از اختلالات رفتاري نظير پرخاشگري، افسردگي، كم‌رويي، اضطراب شناخته شده است.
5- بهداشت روان
6- رفتارهاي اجتماعي: مناسب‌ترين و مطلوب‌ترين موقعيت براي انديشه و تفكر خلاق رفتارهاي مطلوب فردي و اجتماعي است.
چگونگي مؤثر ساختن فعاليت‌هاي فوق‌برنامه در مدارس
فعاليت‌هاي فوق‌برنامه ارزش‌هاي تربيتي مهمي دارند. اما اين ارزش‌ها خود به خود تنها با شركت دانش‌آموزان در آنها حل نمي‌شوند بلكه احتياج به اين كه:
1- معلمان و مسئولان اجرايي فعاليت‌هاي فوق‌برنامه فكر و طرح روشني درباره آنها داشته باشند.
2- فعاليت فوق‌برنامه در ارتباط با نظام آموزش و پرورش به صورت يك كل منظور شوند و هرگز آنها را مجزا از نظام تلقي نكنند.
3- در برنامه‌ريزي فعاليت‌هاي تربيتي فوق‌برنامه همه اصول يادگيري و آموزش را در نظر بگيرند.
4- معلم به اين نكته توجه نمايد كه در اين گونه فعاليت‌ها نيز بايد به تدريج نقش خود را از آموزش و مديريت اوضاع يادگيري تبديل كند و راهنماي عمومي دانش‌آموزان گردد.
5- بيش از انتخاب نوع فعاليت فوق‌برنامه بايد هدف را تعيين كنند. اين اهداف بايد حتماً رفتاري باشند نه كلي.
6- هر مدرسه بايد فعاليت فوق‌برنامه را همانند فعاليت‌هاي رسمي مدرسه به صورت جدي ارزشيابي كند و پيوسته وضع و موقعيت خود را بسنجد.
7- معلم بايد رفتاري كه مي‌خواهد به كمك فعاليت‌هاي تربيتي فوق‌برنامه تغيير يابد دقيقاً تعريف نمايد.
8- فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد مداوم باشند و ذوقي نه سليقه‌اي.
9- فعاليت فوق‌برنامه هر چند ممكن است هر كدام هدف خاصي را دنبال كند بايد در ارتباط با يكديگر سيستمي را تشكيل بدهند كه پاسخگوي نيازهاي فرد و جامعه باشد.
نيازهايي كه از طريق گذران فعاليت‌هاي فوق‌برنامه تأمين مي‌شوند
1- نياز به استراحت و رفع خستگي: انسان‌ها همه نياز به استراحت و رفع خستگي دارند. در انجام كارها و نبود زمان كافي براي فراغت و استراحت موجب نزول كيفيت كار و نيز پرخاشگري فرد فعال مي‌گردد. ولي بايد به كودكان و نوجوانان آموخت كه زمان استراحت زمان بطالت نيست بلكه زماني است كه فرد به تممد اعصاب مي‌پردازد كه حاصل آن افزايش بازده است.
2- نياز به تفريح: پس از انجام كار در طي ايام خاص آدمي نياز دارد تا اوقاتي را صرف تفريح كند. نقل مي‌كنند كه حضرت علي (ع) در روزهاي جمعه به بيرون از شهر مدينه و به قصد تفريح مي‌رفتند. حتي سفرهاي كوتاه به بيرون از شهر توصيه شده است. به هر حال بايد ترتيبي اتخاذ نمود كه در ايام سال كودكان و نوجوانان از تفريحات سالم برخوردار بشوند. بايد دانست كه تفريحات موجب انبساط خاطر و سلامت رواني مي‌گردد.
3- سرگرمي و ايجاد تنوع: نيازهاي ديگري كه در برنامه‌هاي مكمل رفع مي‌شود نياز كودكان و نوجوانان به سرگرمي و تنوع داشتن است. بخشي از درگيري‌هايي كه درون منزل ميان كودكان رخ مي‌دهد به اين دليل است كه آنها بيكارند و وسيله‌اي براي سرگرمي ندارند. لذا وقتي داراي سرگرمي خاصي باشند فرصت كمتري براي ايجاد مزاحمت و درگيري با يكديگر دارند.
4- شكوفايي استعدادهاي شخصي: هر يك از فرزندان ما داراي استعدادهايي هستند. در تعريف استعداد گفته‌اند كه آن توانايي بالقوه‌اي است كه اگر در محيط مساعدي قرار بگيرد به شكوفايي مي‌انجامد. يكي از زمينه‌هايي كه موجبات رشد استعدادها را فراهم مي‌آورد پرداختن به فعاليت‌هايي است كه فرزند در اوقات فراغت انجام مي‌دهد از جمله راه‌هايي كه مي‌توان از طريق آنها مبادرت به شناخت استعدادهاي كودكان و نوجوانان نمود. پس ما بايد امكانات لازم را براي رشد و بالندگي استعدادهايشان فراهم كنيم.
5- نياز به رشد فرهنگي: امروز توجه به فرهنگ و تغييرات اجتماعي امري حائز اهميت است. با توجه به توسعه و پيشرفت فناوري اطلاعات مي‌توان در جهت تأمين چنين نيازي اقدامات مؤثري به عمل آورد.
6- شكوفايي فردي و اجتماعي: گذران فعاليت‌هاي فوق‌برنامه بايد به نحوي باشد كه زمينه‌هاي لازم براي شكوفايي فردي و اجتماعي را فراهم نمايد. زيرا شكوفا كردن استعدادها اهم از وظايف تعليم و تربيت است و يكي از عواملي كه به خودشكوفايي فرد كمك مي‌كند. به تعبير آلن بيرو، گذران اوقات فراغت است. چون در آن فعاليت آزاد و اختياري است و فرد به دلخواه خود به فعاليتي مي‌پردازد كه استعداد انجام آن را دارد و به آن فعاليت علاقه‌مند نيز مي‌شود. هرگاه آدمي به فعاليتي بپردازد كه هم استعداد آن را دارد و هم به آن علاقه‌مند است قطعاً به شكوفايي دربند فردي مي‌رسد. و اگر فرد در كنار جمعي به فعاليت بپردازد از طريق فراگيري مهارت‌هاي اجتماعي و مهارت‌هاي زندگي به رشد و بالندگي بيشتري دست مي‌يابد.
از تحميل فعاليت دلخواه و مورد علاقه خود به كودكان و نوجوانان بايد پرهيز كنيم.
محاسن فعاليت‌هاي فوق‌برنامه ورزشي در يادگيري
1- احساس نشاط كه حاصل افزايش ترشح كاته كولامين در بدن است.
2- حفظ سلامت جسماني و تأمين رشد جسماني مناسب به صورت مطلوب
3- صرف انرژي فراوان در دوران كودكي و نوجواني در جهت مطلوب و سازنده
4- دفع مواد زايد بدن به همراه تعرق ناشي از فعاليت‌هاي بدني
5- احساس اقتدار و قدرتمندي و كسب قوت جسماني
6- كسب آمادگي براي انجام فعاليت‌هاي ديگر به دليل نداشتن خمودگي و برخورداري از شادي و نشاط
7- هدايت تمايلات پرخاشگرانه در مسيرهاي قابل قبول براي اجتماع
8- همراه با فراگيري ورزشي با توجه به سوابق فرهنگي و اعتقادي كه در كشور ما حاكم بوده است.
نوجوانان درس جوانمردي و فداكاري را نيز فرا مي‌گيرند كه معرفي الگوهاي ورزش در اين زمينه مطلوب خواهد بود. كساني مانند: پورياي (ولي) و رحوم «تختي».
9- سرگرم كردن كودكان و نوجوانان و مانع شدن از اين كه آنها به كژروي‌هاي اجتماعي روي آورند.
توصيه‌هايي كه بايد در فعاليت‌هاي فوق‌برنامه رعايت شود
1- تلاش شود ورزشي كه انتخاب مي‌شود متناسب با روحيات كودكان و نوجوانان باشد تا وي را دچار استرس و فشار رواني نكند.
2- به كودكان و نوجوانان توصيه مي‌شد به ميزان مطلوب و متعادل به فعاليت بپردازند، زيرا زياده‌روي در ورزش موجب خستگي و عصبانيت آنان مي‌شود.
3- ورزش‌هايي انتخاب شود كه انجام آنها موجب ايجاد عوارض و ضايعات جسماني شديد و جبران‌ناپذير نگردد.
4- فضاي ورزشي و نحوه برخورد مربي براي دانش‌آموز اضطراب‌زا نباشد.
5- تسلط و مديريت باشگاه و فضاي ورزشي به گونه‌اي باشد كه نوجوانان نيز براي يكديگر مشكلات جدي فراهم نياورند.
6- نظافت و بهداشت فردي و گروهي در فضاي ورزشي بايد رعايت شود.
7- حتي‌الامكان پس از اتمام ورزش به شست‌وشوي بدن و انجام استحمام توجه شود تا مواد زائد كه از بدن دفع شده است برطرف شود تا پوست از كارآيي بهتري برخوردار شود.
8- با توجه به گرماي شديد در تابستان بهتر است كه ورزش در فضاهاي سرپوشيده انجام شود. در صورت عدم دسترسي به چنين فضايي اين فعاليت‌هاي ورزشي در اوقاتي انجام شود كه هوا هنوز گرم نشده است.
اكثر نويسندگان و صاحبنظران، ورزش و بازي را يكي از عوامل اصلي و مؤثر در يادگيري و روند رشد كودكان، نوجوانان و جوانان مي‌دانند.
رابطه ورزش با يادگيري و موفقيت تحصيلي
تجربيات حسی محدود رشد شبكه‌هاي نوروفيزيولوژيكي مغز را در مراحل رشد مانع مي‌شوند. يعني تجربيات محيطي سبب مي‌شوند تا نرون‌هاي عصبي تحريك شوند و آنها نيز موجب رشد طبيعي ذهن مي‌شوند.
به نظر «هب» تجربه حسي نه تنها براي رشد مناسب نوروفيزيولوژيكي ضرري است بلكه براي حفظ كاركرد طبيعي نيز لازم است.
تمام پژوهش‌هاي موجود مشخص كرده‌اند همان گونه كه بهبود شرايط بهداشتي و تغذيه‌اي مي‌تواند بر رشد جسمي مؤثر باشد بهبود شرايط محيطي نيز موجب رشد بيشتر هوش مي‌شوند.
به بيان ديگر محيط غني‌تر، هوش بيشتر، بازي و تحرك بدني چون نوجوانان را در تماس و تعامل با ديگران قرار مي‌دهند، موجب كسب تجربه، تفكر و پرورش حواس مي‌شوند. كه از اين طريق رشد ذهني و شناختي نيز حاصل خواهد شد. موضعي است كه:
پياژه بر آن بسيار تأكيد كرده است، او فرموده است كه ورزش بر ساختار مغزي نيز تأثيري قابل توجه دارد و اجراي برنامه‌هاي ورزشي باعث بهبود عملكرد سيستم عصبي مركزي و در نتيجه باعث پيشرفت و تكامل و رشد مي‌شود و انجام حركات ورزشي موجب كاهش حجم منطقه ضايعه ديده مغزي مي‌شود.
رابطه ورزش با يادگيري
رابطه ورزش با يادگيري را از دو جهت مي‌توان بررسي كرد:
1- بازي بهترين روش براي آموزش مفاهيم به كودكان است. براي مثال «فروبل» بازي را بهترين راه آموزش كودكان مي‌دانست. زيرا عقيده داشت بازي و فعاليت مورد علاقه و خواست كودكان است كه بيش از هر چيز با طبيعت آنها سازگار است. براي مثال آموزش نحوه كار چراغ راهنمايي رانندگي از اين راه به آساني امكان‌پذير است.
2- بازي چون موجب نشاط، سرحالي و افزايش انرژي مي‌شود كودكان را براي يادگيري آماده مي‌كند.
«اليور» در انگلستان مطالعه‌اي بر روي نوجوانان عقب‌مانده ذهني انجام داد. او آنها را به دو گروه تقسيم كرد. گروه آزمايش كه در آن آموزش مفاهيم از طريق بازي صورت گرفت و گروه ديگر آزمايش از طريق روش‌هاي سنتي انجام شد. نتايج نشان داد كه گروه آزمايشي كه از طريق بازي در يادگيري انجام تكاليف خود موفق‌تر از گروه ديگر بودند و در آزمون‌هاي مختلف هوش توانستند ثمرات بهتري كسب كنند.
از اين رو مي‌توان گفت بسياري از موارد آفت تحصيلي ناشي از كمبود محركات محيطي در زندگي فردي است. يعني فرد به علت عدم كم تحركي محيطي و اجتماعي دچار عقب‌ماندگي ذهني و فرهنگي مي‌شود و پيامدش آفت تحصيلي است. همان‌گونه كه بين پيشرفت تحصيلي و خودپنداري مثبت رابطه وجود دارد، بين ورزش و خودپنداري نيز رابطه وجود دارد. يعني افراد ورزشكار را نسبت به افراد غير ورزشكار از خودپنداري و عزت نفس بالاتري برخوردارند. پس ورزش موجب افزايش خودپنداري و سبب پيشرفت تحصيلي و موفقيت مي‌گردد.
بازي و تحرك بدني موجب كسب تجربه و تفكر و پرورش حواس مي‌شود.
وجه مشترك بازي و فراغت
1- در هر دو يك فعاليت آزاد و بدون برنامه وجود دارد.
2- اين فعاليت خودجوش و درون‌زا است.
3- در هيچ يك از اين دو فعاليت هدف خارجي وجود ندارد بلكه هدف با فرايند درآميزي و هم‌پوشي غير قابل تفكيك دارد.
4- آزادي انتخاب، رغبت و علاقه شخصي از ويژگي‌هاي بارز اين نوع فعاليت‌هاست.
5- بازخورد هر دو فعاليت با لذت و رضايتمندي دروني همراه است.
6- انعطاف، تنوع و سيال بودن در هر دو فعاليت مشهود است.
بنابراين بازي و فراغت جدي‌ترين كنش متقل آدمي در فرايند زيستن خود انگيخته و خلاق است. با اين توصيف اوقات فراغت غني‌ترين و مؤثرترين اوقات حيات مفيد آدمي محسوب مي‌شود. به همين سبب است كه در يونان باستان اوقات فراغت را اشتغال دائمي به كار لذت‌بخش تلقي مي‌كردند و بر اين باور بودند كه بزرگ‌ترين و باشكوه‌ترين تمدن‌هاي بشري محصول اوقات فراغت آدمي است.
اوقات فراغت بهترين و مناسب‌ترين زمان براي پرداختن به بنيادي‌ترين نيازهاي فراموش شده آدمي است. در فراغت است كه آدمي احساس «خود بودن» مي‌كند زيرا در اين فعاليت رسمي و آنجا كه آدمي در قالب نقش‌هاي اجتماعي و «فرديت» خود را نقاب مي‌زند و فرصت بازيابي خود را ندارد.
در اوقات فراغت است كه براي انسان فرصت خويشتن‌يابي و خويشتن‌گستري فراهم مي‌شود. اما لازمه خويشتن‌يابي رهايي از بيگانگي با خود است كه خود بيگانگي كه بيماري مزمن بشر معاصر است تنها در اوقات فراغت يعني اوقات «خود بودن» درمان مي‌شود، زيرا در اين ايام ديگر اوقات فراغت رسمي آدمي در پي نقش بازي كردن و پاسخ‌گويي به انتظارات ديگران است.
ورزش و فعاليت‌هاي بدني
پرداختن به ورزش و انجام فعاليت‌هاي بدني براي كودكان و نوجوانان و جوانان كه از انرژي فراوان برخوردارند بسيار مفيد خواهند بود.
آلن بيرو در كتاب فرهنگ علوم اجتماعي بين دو نوع فعاليت مربوط به اوقات فراغت تمايز ايجاد كرده و آنها را به امور فعال و متعفل تقسيم مي‌نمايد و مي‌نويسد اشكال و صور گذران اوقات فراغت شامل فراغت فعال از نوع ورزشي و فراغت منفعل است كه در حالت اخير اكثر انسان‌ها تماشاچي گذران و اوقات فعال ديگران هستند.
چنين به نظر مي‌رسد كه معمولاً گذران اوقات فراغت براي هر كسي حالت فعال و منفعل را دارد. اما با توجه به انرژي‌هاي زيادي كه كودكان و نوجوانان دارند اگر انرژي‌هاي آنان در جهت مثبت هدايت نشود مشكل‌آفرين است. لذا خوب است كه ترتيبي اتخاذ شود كه فعاليت‌هاي مربوط به اوقات فراغت كودكان را و به ويژه نوجوانان به صورت فعال سپري شود. لذا بايد آنان را ترغيب كنيم كه به ورزش كردن بيشتر روي آوردند تا به تماشاي ورزش ديگران.
از سوي ديگر بايد توجه داشت كه در انتخاب نوع ورزش‌ها نيز كودكان و نوجوانان نيازمند راهنمايي و هدايت اوليا و مربيان خود هستند و واقعاً انتخاب ورزش‌هايي ملايم زمينه‌ساز آرامش آنها خواهد بود. پس بدين ترتيب ورزش «شنا» در مقابل ورزش‌هاي خطرناك توصيه مي‌شود.
در دنيا چيزي عزيزتر از قلب و وقت تو نيست.
نتيجه‌گيري
بديهي است كه جهان آينده به انسان‌هايي نياز دارد كه خلاق و توانمند باشند، ويژگي‌هاي عصر اطلاعات را به خوبي درك كنند و نيز بتوانند فعالانه به دانش‌هاي مورد نياز بپردازند و ورزش و تربيت بدني يكي از مهمترين عواملي است كه مي‌تواند اوقات فراغت دانش‌آموزان را پر كنند و بر رشد فرهنگي يك نظام مؤثر واقع شود و بدون آن حيات معنوی يك جامعه به خطر مي‌افتد. پس با ورزش و تربيت بدني مي‌توان دانش‌آموزان را به كلاس‌هاي فوق‌برنامه ورزشي دعوت كرد و اين كار باعث رشد و شكوفايي و خلاقيت آن شد. اگر اين برنامه ورزشي همراه با دروس آموزشي همگام باشند تأثير زيادي بر يادگيري آنان دارد.
ورزش از طريق افزايش اعتماد به نفس و خودپنداري مثبت سبب تمركز حواس، روحيه، نشاط و كاركرد مناسب سيستم‌هاي بدني و پيشگيري از بروز بيماري‌هاي رواني و اختلالات رفتاري مي‌گردد كه پيامد آن بهبود عملكرد تحصيلي خواهد بود.
منابع و ماخذ:
- نقش فعالیت های فوق برنامه در تربیت نوجوانان ، نویسنده علی اکبر شعاری نژاد،نشراطلاعات،سال انتشار1385
- درسی از درخت: راهنمای کار مربیان ،نویسنده :قاسم کریمی ،نشر وزرات آموزش و پرورش
- آشنایی با فعالیتهای تربیتی و اجتماعی ، نویسنده: محمد قمی‌فر، ناشر : عابد
- کارآمدی فعالیتهای مکمل و فوق برنامه بر یادگیری،نویسنده: رمضان كرمی , ویراستار: حمیرا ربیعی،ناشر : انجمن ملی اولیاء و مربیان ایران
- مشخصات
- دانلود
نظرات خود را اینجا بنویسید
