چکیده مقاله:
جعفر قلی زنگلی شاعر معروف کرمانج که در سال 1220قمری در زمان فتحعلی شاه قاجار به دنیا امدودرسال1315وفات یافت .جعفر قلی شاعری عارف است که در اشعار خود به اقتباس آیات و الفاظ قرآنی پرداخته است. او حافظ قرآن کریم بوده و در تفسیر و روایت، بسیار توانمند بوده است و این امر در زیبایی اقتباسات و تزیین شعر شاعر مؤثر واقع شده است.نبود پژوهشی مستقل که تصویرگر اقتباسات قرآنی در شعر جعفرقلی باشدضرورت انجام این پژوهش را نشان می دهد. نگارندگان در جستار حاضر برآنند تا با رویکردی توصیفی تحلیلی به بررسی نمونه هایی از اقتباس قرآنی در شعر این شاعر بپردازند. اقتباس قرآنی بیشتر از نوع محتوایی از محسنات بدیعی بارزی است که بر ارزش شعر جعفرقلی افزوده است به ویژه که شاعر کلام خود را با بهره گیری از اقتباس از قرآن با هدف اندرز دادن و بیان آراء عرفانی جهت اظهار رویگردانی از زندگی دنیوی و تشویق به طریقه ی ایده آل تأیید و تقویت نموده است. نتایج برآمده از این پژوهش نشان می دهد که اقتباس قرآنی در شعر جعفرقلی در بیشتر موارد در سطح اقتباس از مفهوم ومحتوای آیات و کمتر به ظاهر والفاظ آیات پرداخته است. این اقتباسات بیشتر به اقتباس کلمات مفرد یا عبارات کوتاه از قرآن کریم منحصر گردیده است یعنی شاعر، توان شعری خویش را وقف یک ساختار شعری آراسته به تعالیم دینی نموده است.
کلیدواژه‌ها:
جعفرقلی زنگلی، قرآن کریم، شعر کرمانجی، وامگیری
مقدمه
سالهاست آفتابی در بلندای باور مردم خراسان تابیدن گرفته است،آفتاب پرفروغ«سوز»و«ساز» مردی همزاد چشمه ساران که «جعفرقلی» نام است.جعفر قلی شاعربشکوه در بین کردهای خراسان است که اورا می شود در سینه ی کهنسالان وجوانان این دیار یافت.اوکه شوریدگی رابا ساز وشعربه اوج رسانده است وشکوه شب های هزار مسجد نامیرا راز دار نیایش های این عارف رسته از هرچه دام است.

جعفرقلی کیست؟
جعفرقلی فرزند ملارضا قلی گوگانی است.تیره ای از ایل بزرگ «زنگلانلو» که «گوگان» امروز در 35 کیلومتری شرق قوچان سکونت گاه این ایل است.پیشینیان می گویند: جعفرقلی درگوگان به دنیا آمده است.هنوزدرگوگان قدیم (جایی که 15 اردیبهشت کردها به مناسبت روزجعفرقلی گردمی آیند) که گویا بر اثر سیل ویا زلزله ویران شده «تلی» دیده می شود که گروهی از اهالی آنجا را«اجاق جعفرقلی »می نامند ومعتقدند زادگاه جعفرقلی آنجاست.
استادپرآوازه کلیم ا... توحدی به استناد نخستین شعر رسمی جعفرقلی که معروف به فتنه سالار است ودر سال 1265 قمری در مشهد سرکوب می شود،باتوجه به پختگی شعرسن جعفر قلی را بیش از 30 سال می داندیعنی متولد  حدود 1235 قمری ومعتقد است اورا آخرین بارپس از زلزله سال 1312 قمری قوچان دیده اند.
جعفر قلی در کودکی پدرش را از دست می دهد وعمویش سرپرستی او را به عهده می گیرد.اینکه اومکتب رفته است یا نه،با توجه به تسلط او به زبان عربی وانبوه تلمیحات قرآنی واحادیث دور از ذهن نیست ولی اشعار جعفرقلی وشور وجذبه ی شعرهایش که روحی پرآشوب وناآرام رابه کوهستان وآوارگی کشانده است حاکی از دست یافتن نوعی حالت اشراق است چراکه به قول حافظ عزیز جعفرقلی وسرنوشت شگفت اومصداق این بیت است:
بشوی اوراق اگرهمدرس مایی                  که درس عشق در دفتر نگنجد
همان طور که تولد جعفرقلی درمیان مه روزگار ناپیداست مرگ ومزار اونیز ناپیداست ولی برخی معتقدند اوبه حج رفته ودیگر بازنگشته است .اشعار اوبه خوبی روایتگر زندگی اوست. اوبه نقاط مختلفی در داخل وخارج کشور سفرداشته است وتجارب وآموخته هایش در اشعارش نمود یافته است.
جعفرقلی مثل همه ی کردهای خراسان شیعه مذهب است وبه 4 زبان کردی،ترکی،فارسی وعربی شعر سروده است.
جعفرقلی شاعر یا عارف؟
باید گفت جعفرقلی پیش وبیش از آنکه یک شاعر باشد یک عارف است.شعر وسیله ای برای وصف معشوق وبیان وابراز درون پرجوشش او بوده است.شعر نردبانی بوده که جعفرقلی با پای نهادن برآن به دیدار یار می رفته است.
درشعرهای پر شعله ی او آتشی نامیرا زبانه می کشد،عشقی به فریاد می آید،روحی طغیان می کند،آوارگی و در بدری هاو ملواری جویی های جعفر قلی شعر او را روحی عارفانه بخشیده است.
بی شک اگر عرفان جعفرقلی نبود شاید او از خلق چنین دیوانی ناتوان بود. آنچه باعث شده است چنین چشمه ای از کوهسار اندیشه ی او جوشیدن بگیرد وشعرش بنامند عشق زلال وپاک اوست که اورا به فریاد آورده است.
نه تنها شعر بلکه تار،این سازپر سوز نیز ،هم نفس شعر ،جعفرقلی را زبان عشق وعرفان بوده است.ملواری نامی که ابتدا توصیفی زمینی در اشعارش دارد وبعد چهره ای آسمانی می یابد  خرمن صبوری او را به آتش می کشد جعفرقلی وتار وشعر وملواری چنان شوری پدید آورده اند که از پس سالیان هنوز می توان آتش این عشق را به تماشا نشست .
آنگاه که جعفرقلی می گوید: ژه مه شرق تاینه مه غرب،ده شه وتی ئاری دل
ازمشرق تامغرب آتش دل زبانه می کشد.
ملواری گم شده ی جعفرقلی است. ظاهرا درهمان حالت اشراق چهره ی ملواری به او نمایانده می شود وجامی از دست او می نوشد وبعد ناپیدا می شود .شاید بتوان گفت صفای باطن جعفرقلی چنان بوده است که آنچه خداوند در بهشت وعده داده است به جعفر قلی در زمین نمایانده می شود واو 7 سال به دنبال آن جمال وکمال غایب از نظر آواره می گرددوتا آخر عمر حیران وسرگشته ی این عشق تابناک می شود وشعر ودوتار یا رهمواره همراه او می شوند.
اشعار جعفرقلی:
علاوه بر اشعار عارفانه – عاشقانه از دیگر موضوعات مطرح در دیوان جعفر قلی می توان به توصیف پیامبر (ص) مولا علی (ع) وائمه ی اطهار (ع) ،وصف طبیعت ،نکوهش دنیا،برخی حوادث تاریخی و داستانی مانند سلیمان وبلقیس و... اشاره کرد.
قالب اشعار جعفرقلی بیشتر قصیده وغزل ،گاه  سه خشتی وترکیب بند وترجیع بند است.
آنچه نباید از نظر دور داشت برخی اشعار جعفرقلی خصوصا در پرداختن به مسائل تاریخی به نظم نزدیکتر شده است واین چیزی ازشعرهای پرشور وزیبای او کم نمی کند.
وجود تلمیحات در دیوان جعفرقلی از اوشاعری شگفت ساخته است. آقای امان ا... جعفرزاده که پایان نامه ی کارشناسی ارشدش را به «تلمیحات در دیوان جعفرقلی » اختصاص داده است معتقد است جعفرقلی از عارفان گمنامی است که تاکنون به خوبی معرفی نشده است واستناد اوبه 900آیه ،450 حدیث و150 امثله در دیوان جعفرقلی است که گنجینه ای از تلمیحات است.چیزی که در شعر شاعران پرآوازه شاهد آن هستیم. جعفرقلی تخلصش در شعر جعفرقلی بیچار ،جعفرقلی عندلیب ،جعفر قلی زنگلی وگاه جعفراست.
جعفر قلی زیباترین تشبیهات را برای ملواری آورده است.جعفرقلی او را طوطی غزلخوان ،حور فردوس برین،عندلیب سخنور،طاووس وکبک دری ،کبک خوش خرم،ماه وپروین ،ستاره های سحری ،گرجی دل زنده و... می نامد.
اشعار جعفرقلی بیشتر به همراه دوتار وتوسط خوانندگان محلی وگاه بی ساز خوانده می شود.حاج ذوالفقار جلایر،ابوالفضل اوغازی ، علی آلمه جوغی،محمود قربان پور ومجتبی اقطاقی تعدادی از خوانندگانی هستند که در درست خوانی اشعار جعفر قلی استاد وزبردستند.
برخی  پژوهش ها پیرامون جعفر قلی:
1- استاد ارجمند ومحقق خستگی ناپذیر آقای کلیم ا... توحدی (کانیمال) را باید از موثرترین وپرکاربردترین افراد در معرفی جعفرقلی دانست که با صبور ی ورنج  های فراوان در طول سالیان متمادی با گردآوری نسخه های خطی وبهره بردن از محضربخشی ها وخوانندگان محلی  اشعار جعفرقلی رادرقالب دیوان اشعار به چاپ رسانده است که با استقبال خوب مردم به چاپ دوم رسیده است.بی شک این کارگرانسنگ استاد توحدی زیربنای تحقیق وپژوهش های فراوانی بوده وخواهد بود که همت بلند استادتوحدی در معرفی این عارف وشاعر شوریده شیعه مذهب را باید ستود وتحسین کرد.
2- استاد صفرمرادی ،نویسنده،گوینده وتهیه کننده ی توانمند صدا وسیما که برنامه های زیبا وپرطرفدار فریادها،چشمه ساران وحکایت های گذران ثمره ی تلاش های اوست ،باتدوین مصاحبه ها وگفتگوهای چند ساله اش با کهنسالان ومعمرین به معرفی جعفرقلی واشعار وزندگیش پرداخته که امید است شاهد چاپ این اثر اندیشمند درآینده ی نزدیک باشیم.
3- آقای امان ا... جعفرزاده با مطالعه ی عمیق ودقیق دیوان جعفرقلی تلمیحات این دیوان را به عنوان پایان نامه ی کارشناسی ارشد ارائه داده که کاری پرمغز وستودنی است وزحمات طاقت فرسایی برای این اثر کشیده است.
4- آقای حمید حسنعلی پور،با زحماتی فراوان به توصیف مولا علی (ع) در دیوان جعفرقلی پرداخته ودر قالب مقاله ای عالمانه آن را در کتاب« از علی آموز اخلاص عمل» به چاپ رسانده است.
5- آقای شادروز امانی محقق ونویسنده ی ارجمند این دیار ،مقاله ای زیبا درمورد جعفرقلی وزندگی واشعارش درماهنامه ی مهاباد به چاپ رسانده است.
6- آقایان دکتر صادق فرهادی وهادی قدرتی هم در مقایسه ای مفصل واندیشمندانه به جعفر قلی واشعارش پرداخته اند که در ویژه نامه ی خراسان شمالی به چاپ رسیده است.
7- دانشگاه آزاد اسلامی واحد قوچان قریب به 8 سال قبل در فراخوانی مقالات علمی متعددی در مورد جعفرقلی گردآوری نموده که متأسفانه نسبت به برگزاری این نشست وچاپ آثار ارسالی اقدامی صورت نگرفته است.
8- سیمای خراسان شمالی با پخش برنامه ای نیم ساعته ضمن معرفی اجمالی جعفرقلی واشعارش برنامه ای مستند در مورد زادگاه وجعفرقلی در باور مردم تهیه وپخش نموده است.
(البته آثار مقالات ،مطالب وبرنامه هایی دیگر نیز قطعا درمورد این عارف غریب چاپ یا پخش شده است که حقیراز آن بی اطلاعم)
9- آقای محمد رحیمی از جوانان خوش ذوق واندیشمند سنندجی مقاله ای بین شعر جعفرقلی ونالی شاعر کرد داشته اند که در ماهنامه ی کرمانج به چاپ رسیده است.
پایان نوشتار:
15 اردیبهشت به اهتمام استاد توحدی وجمعی از فرهنگ دوستان به نام روز جعفرقلی نامگذاری شده است ودر نزدیکترین جمعه به این روز جمع کثیری از مردم خراسان در زادگاه جعفرقلی «گوگان» یاد این عارف پاک باور را گرامی می دارند که در سال های اخیر متأسفانه با برخی اعمال نظرها وبا تغییر زمان حضور مردم در گوگان ،علاقمندان آن عزیز نتوانسته اند حضوری انبوه در این محل داشته باشند که امید است با فراهم شدن زمینه ی لازم وحمایت متولیان فرهنگ وهنر خراسان عزیز شاهد برگزاری مراسم هایی با شکوه برای جعفر قلی باشیم چراکه این شاعر از ارادتمندان خاندان نبوت بوده وامروز بیش از هر زمانی گرامیداشت یاد جعفر قلی که با 4 زبان شعر سروده می تواند سمبل ونماد وحدت اقوام در خراسان باشدویکدلی ها را بین مردم عزیز این خطه از ایران سربلند بیشتر کند وامیداست اقدامات ذیل نیز به همت کاربردستان ودوستداران جعفرقلی درآینده صورت گیرد:
1- برگزاری نشستی درخور،درمورد جعفرقلی اشعارش در محیطی دانشگاهی وارائه  ی مقالات توسط صاحب نظران
2- ایجاد مرکزی فرهنگی برای حمایت ازآثار پژوهشی مرتبط باجعفرقلی وچاپ این آثار
3- ایجاد نمای یادبود در زادگاه این عارف وارسته وحمایت بیشتر نهادهای فرهنگی به خصوص وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی
4- نامگذاری خیابان ،میدان،مراکزفرهنگی،خانه فرهنگ ها در هر شهر به نام جعفر قلی
5- توجه بیشتر رسانه ی فراگیر صداوسیمای استان به معرفی جعفرقلی واشعار او وبهره گیری از نظرات محققان امید است با تدبیر ودرایت همه ی دلسوزان ایران عزیز حرمت مفاخر بومی حفظ گردد،خصوصا غریب مزاری چون جعفرقلی که باوری سبز ونورانی در دل انبوه مردم خراسان است وبا زیباترین زبان ارادتش را به رسول اکرم(ص) وائمه ی اطهار بیان کرده است.
منابع :
دیوان عرفانی جعفر قلی زنگلی/کلیم‌الله توحدی/ناشر:واسع؛ چاپ دوم:۱۳۸۷
توحدی، کلیم الله. دیوان عرفانی جعفرقلی زنگلی. بی‌جا بی‌نا. 1369، ص 23.
ای دل مشو تو مغرور، غرور جوانی رفت خزان افتاد به گلزار، گل ارغوانی رفت
ایام هوس گذشت، عهد پهلوانی رفت غیر ذات پاک حق، آنچه بود فانی رفت.
توحدی، کلیم الله. دیوان عرفانی جعفرقلی زنگلی. بی‌جا بی‌نا. 1369، ص 153