سبك خراساني    
      شروع مرثيه سرايي
   تا آنجا كه اطلاع داريم شع فارسي نخست در قالب قصيده به منظور مديحه سرايي آغازشد و محمد بن وصيف سيستاني در قصيده اي يعقوب ليث را بستود .از همين دوران مرثيه سرايي نيزدر شعر فارسي راه يافت و شاعران در رثاء دوستان خويش و اميران و شاهان شعرها سرودند و اين مرثيه ها نيز داراي همان مختصاتي است كه بطوركلي در شعر اين عصر وجود دارد . در ذيل نمونه هايي از مرثيه هاي آغازين را مي خوانيم :
   در رثاء شهيد بلخي از رودكي
              كاروان شهيد رفت از پيش            زان ما رفته گير و مي انديش
در رثاي جواني   
      اندر عجبم ز جان ستان كز چو تويي                     جان بستد و از جمال تو هم شرم نداشت
 
از ابو شكور بلخي نيز بيتي كه ظاهرا مطلع قصيده رثائيه اي است باز مانده است .
      آ ن كس كه بر امير در مرگ باز كرد                  بر خويشتن نگرنتواند فراز كرد
      و اين اميرظاهرا غير از ملوك بني سامان است چه از اين سلسله جز احمد بن اسماعيل   ( مقتول به سال 301 هجري  ق )  ديگري  كشته نشده است  و ابو شكور در هنگام  قتل او كودكي شير خواره بوده است .
ياد از مرگ ابوالمثل و شاكر جلاب توسط ابوطاهرخسرواني
     همي حسد كنم و سال و ماه رشك برم          به مرگ بوالمثل و مرگ شاكرجلاب
مرثيه نصر بن احمد و تهنيت نوح بن نصر  از ابوالعباس ربنجبي
               پادشاهي گذشت خوب نژاد              پادشاهي نشست فرخزاد
ياد از ياران رفته  شهيد بلخي
          دردا كه درين زمانه غم پر درد             حيفا كه درين  باديه عمر نورد
          هر روز فراق دوستي بايد  ديد             هر لحظه وداع همدمي بايد كرد
    
         اعتلاي مرثيه سرايي
      با آنكه از اين روزگار مرثيه هاي بسيار مؤثرو رقت انگيز در دست است وميتوان گفت كه اين فن نيز متناسب با ديگر فنون شعر به حد اعلاي ترقي خويش رسيده است . اما نمي توان از بن دندان  ادعا كرد كه اين كمال و ترقي و توسعه منحصر بدين دوران است . ودر عصر گذشته در دوره رودكي و معاصرانش مرثيه سرايي بدين پايه از ترقي و اعتلا نرسيده بوده است زيرا از آن دوران مرثيه هاي متعدد و مفصل مانند مرثيه هاي اين عصر در دست نيست تا بتوان آنها را با آنچه از اين دوزگار باز مانده است سنجيد. طبيعي است كه مرثيه هاي اين روزگار نيز داراي همان فخامت و عظمت و استحكامي است كه در ديگر اقسام شعر ديده ميشود . وآن لطافت و رقتي كه في المثل در مرثيه هاي سعدي وجود دارد يا آن تنوع الفاظ و تركيباتي كه در مرثيه هاي خاقاني هست در آن ديده نمي شود . با اين حال مي تواند ترجمان احساسات و عواطف شاعر واقع شود و سوز درون او را به خوبي بيان كند .
      بطور كلي از نظر شيوه بيان و مختصات لفظي و سبكي مرثيه نيز از ديگر انواع شعر جدا نيست و همان تحولي كه با گذشت قرون و اعصار و انتقال مراكز شعر وشاعري از نقطه اي  به نقطه ديگر در تمام انواع شعر ديده ميشود . در مرثيه و مرثيه سرايي نيز به چشم مي خورد . و در مثل اختلاف مرثيه سعدي و خاقاني با مرثيه فردوسي و فرخي همان اختلافي است كه در غزل سعدي و عنصري و يا قصيده ها و مدايح خاقاني و فرخي نيز نظر را به خود معطوف ميدارد .
      مراثي اين روزگار از نظر اجمال و تفصيل هم در غايت اختلاف است . در اشعار باز مانده از اين عصر از مرثيه دو بيتي گرفته تا قصيده هاي غراي مطول مفصل در دست است . از نظر شكل و قالب نيز مرثيه به صورت دوبيتي ، قطعه ، قصيده و مثنوي در اين عصر سروده شده است . اما مرثيه به صورت تركيب بند و ترجيع بند ( مانند مراثي خاقاني ، كمال الدين اسماعيل و سعدي ) از اين دوران در دست نيست و ظاهرا يا اين ابتكار مربوط به شاعران دوران بعدي بوده يا مرثيه هايي كه شاعران اين عصر بدين صورت سروده اند از ميان رفته است .نمونه هايي چند از مراثي اين دوره در ذيل بيان ميگردد.
      از فروسي د رثاي فرزندش با مطلع زير :
           مرا سال بگذشت بر شصت و پنج             نه نيكو بود گر بيازم گنج
       لبيبي  دو بيتي در رثاء فرخي سروده ودر آن عنصري را هجو كرده است .
     گر فرخي بمرد چرا عنصري نمرد            پيري بماند ريز و جواني برفت زود
    فرزانه اي برفت و ز رفتنش هر زيان         ديوانه اي بماند و ز ماندنش هيچ سود
       قطران تبريزي نيز مرثيه اي به مطلع ذيل دارد كه معلوم نيست براي چه كسي سروده است .
           اي مير بستان مصطفي بودي             چون روز همه بدي جدا بودي
       عسجدي مروزي را قطعه اي نا تمام است كه به مقدمه مرثيه اي مي ماند :
   فغان از دست  ستم هاي  گنبد  دوار                 فغان از سفلي وعلوي و ثابت وسيار
   چه اعتباري بر اين اختران نا معلوم                 چه اعتماد براين  روزگار نا هموار
   ...
   كجا  شدند  حكيمان  كاردان  كريم                 كه برلباس بقاشان نه پود بود ونه تار
   چرا زپاي  درآمد درخت  باغ  هنر                به موسمي كه زسرتازه ميشود اشجار
   بساز  كار  قيامت  به  قوت  ايمان                بشوي  روي  طبيعت  به آب استغفار
      يك دو بيتي بسيار مؤثر و شيوا از كسايي مروزي ثبت شده است .( 1 )
   جنازه  تو ندانم  كدام  حادثه  بود             كه ديدهها همه كردومصقول كرد ورخ مجروح
      ازآب ديده چوطوفان نوح شد همه مرو        جنازه  تو بر آن آب همچو كشتي نوح
     
         رواج مرثيه سرايي :
     در عصر سلجوقي مرثيه سرايي نيز مانند ديگر انواع شعر ه شيوه شعراي سلف ادامه يافت . منتهي در اين روزگار سرودن مرثيه در هنگام وفات شخصيت هاي بزرگ كشوري امري رايج به شمار مي رفته است و همان گونه كه رجال از شاعران در هنگام انتصاب به شغلي چشم داشت سرودن قصيده هاي تبريك و تهنيت داشته اند در هنگام فرا رسيدن مصيبت نيز ظاهرا اين رسم بر آ ن  جاري بوده است كه شاعر براي ممدوح يا كسان و بستگان وي مرثيتي بسرايد از اين روي در ديوان شاعران اين عصر مرثيه بيشتر ديده ميشود . مثلا در ديوان امير معزي چند قصيده مرثيه در باره وفات يا قتل كساني نظير ملكشاه ،خواجه نظام الملك ، خواجه فخر الملك و تاج الدين خاتون مادر سنجر به چشم مي خورد و شاعران براي بعضي از اين اشخاص مراثي مكرر سروه اند . عنوان مثال در ديوان معزي سه قصيده براي خواجه نظام الملك با مطالع زير وجود  دارد :
    شغل دولت بي خطر شد كار ملت با خطر                   تا تهي شد دولت و ملت ز شاه دادگر
    . . .
  و جاي ديگرمرثيه اي با مطلع :
            الا اي گردش گردون ادوار                 نداني جز بدي كردن دگر كار
و در قصيده سوم مرثيه اي تنها بر قتل خواجه نظام الملك با مطلع ذيل سروده است :
     كي توان گفتن كه شد ملك شهنشه بي نظام         كي توان گفتن كه شد دين پيمبربي قوام   
در مرثيه خواجه نام الملك به تنهايي سروده شده است. نيز دو قصيده دراين ديوان درمرثيه خواجه فخر الملك موجود است . كه بايد شاعرظاهرا هريك از آنها را برا ي يكي از بازماندگان وي سروده باشد . مرثيه د يگري نيز در ديوان معزي موجود است كه  وفات پسر مجير الدوله اردستاني سروده شده است .
 
 
1- لباب الباب ص 271
        تنوع د ر سرايش مرثيه       
در ديوان مسعود سعد سلمان تعداد مراثي نيز از اين بيشتر است اما گذشته از اين نوع مرثيه كه قاعده، امري تشريفاتي بود  جنبه رسمي داشته است . گاهي شاعري در مرگ يك از كسان و بستگان يا فرزند خود مرثيه مي سروده است اين مرثيه ها از لحاظ جنبه شاعرانه و قوت تاثير با مراثي نوع اول طرف مقايسه نيست في المثل مسعود سعد هنگامي كه در زندان بسر مي برده به داغ پسر جوان خويش موسوم به صالح مبتلا مي شود اين داغ جگر سوز كه دمي شاعر را آرام نمي گذاشته به صورتهاي مختلف در شعر وي تجلي كرده است در عين حات مسعود سعد نخستين شاعري است كه درشكل سرودن مرثيه نيز تنوعي ايجاد كرده است و مرثيه در ديوان وي علاوه بر شكل قصيده وقطعه به صورت رباعي و ترجيع بند نيز ديده مي شود و شاعران جلف وي در سرودن مراثي به صورت ترجيع بند و رباعي از او پيروي كرده اند ديگر صورتهاي مرثيه از قبيل مثنوي ، قطعه و قصيده از دوران هاي گذشته نيز در دست است و در ذيل نمونه هاي از مراثي مسعود به شكل رباعي براي فرزندش صالح ذكر مي گردد.
    صالح تر و خشك شد ز تو ديده ولب                 چه  بدوزم  چه  تيره بختم  يا رب
    يا د رد هزار بار كوشم  همه   شب                  تو مردي و من بزيستم اينت عجب
                               *****************
    شد صالح و از همه قيامت بر خاست                باريد زچرخ بر سرم هرچه بلاست
    گر شويدش به خون اين ديده رواست                در ديده من كنيد گورش كه سزاست
                              *****************
      در ديوان مسعود مرثيه اي به صورت چند غزل متوالي در يك بحر با قافيه هاي گوناگون آمده است ولي در پايان اين غزلها بيت ترجيع يا تركيب وجود ندارد كه يك
مورد آن با مطلع ذيل آمده است .
            پرده از روي صفه بر گيريد                 نوحه زار زار در گيريد
            ...
   شيوه سرودن مرثيه به صورت تركيب بند  كمال الدين اسماعيل و خاقاني و سعدي و ديگران ظاهرا از مسعود سعد فرا گرفته اند .
    اديب صابر را نيز قطعه اي زيبا در مرثيه ي معشوق است كه صوفي آن ا در لباب الباب ثبت كرده است .
      دلبر بدان جهان شد تا بنگرد كه هست        حورا به او به  حسن  برابر بدان  جهان
      رضوانش باز داشت ازيرا  نبود حور        چون او بنفشه زلف وسمن بر بدان جهان    
      رنج وعذاب هردوجهان بردل من است       تا من  بدين  جهانم  و دلبر  بدان  جهان
                                                                                (لباب ص 333)
 
         قالبهاي شعري مرثيه
    باتوجه به آنچه گذشت چنين مي نمايد كه سرايش اوليه مرثيه در قالب قصيده و فطعه و مثنوي بوده است واز دوران مسعود سعد قالبهاي رباعي ، تركيب بند ، ترجيع بند و غزلهاي متوالي فاقد بيت ترجيع يا تركيب رايج شده و مسعود سعد مبتكر آن بوده است و شعراي خلف وي از او پيروي كرده اند .
   
         شاعران مرثيه سرا در سبك خراساني
     اگر چه تعداد شاعران سبك خراساني بسيار زياد است اما همه آنها به سرايش مرثيه نپرداخته اند و يا اينكه به دست ما نرسيده است كما اينكه سروده هاي ديگرشان نيز به تعداد كم باز مانده است . مثلا از يك ميليون و سيصد هزار بيت شعر رودكي فقط هزار بيت باقي مانده است . مع الوصف با تعداي از شاعران كه اقدام به سرايش مرثيه نموده اند با ذكر نمونه اي از مراثيشان آشنا مي شويم :
        1 -  شهيد بلخي:
    ابوالحسن شهيد بن حسين جهودانكي بلخي شاعر استاد عهد خود و مورد احترام و اعتقاد رودكي بوده است . وي از بزرگان متكلمين و حكماي عهد خود و در علوم اوايل استاد بوده است شهرت وتسلط شهيد در حكمت بوده كه رودكي او را در شمار خرد از هزاران تن بيشتر ارج مي نهاده است . مرثيه اي از او در ياد ياران رفته باز مانده است .
         دردا كه درين زمانه غم پرورد                    حيفا كه درين باديه عمر نورد   
        هر روز فراق دوستي بايد ديد                      هرلحظه وداع همدمي بايد كرد
         2 – رودكي :    
      استاد ابو عبدا... جعفر بن محمد رودكي در اواسط قرن سوم هجري در ده رودك از روستاي سمرقند پا به جهان نهاد . وي از شاعران روزگار سامانيان و از مختصان در بارنصربن احمد ساماني (301-331) بود . مجموع اشعار وي به يك ميليون و سيصد هزار بيت مي رسد . سخنش نمودار درست سبك خراساني است كه وي از بنياد گزاران آن به شمار مي رود . پيشاهنگ چكانه سرايان نيز هست . رودكي از مادر اكمه ( كور مادر زاد ) متولد شده است . نمونه اي از مراثي او را ذيلا مي خوانيم :
         مرد مرادي نه همانا كه مرد                    مرگ چنان خواجه نه كاريست خرد
         جان گرامي به  پدر باز  داد                    كالبد   تيره   به  مادر   سپرد         
         كاه  نبد  او كه  ببادي  پريد                     آب  نبد  او  كه   به  سرما  فسرد
         آن  ملك  با  ملكي  رفت  باز                   زنده كنون شد  كه  تو گويي  بمرد
         شانه نبوداوكه به موئي شكست                   دانه  نبود او كه زمينش فشرد
         گنج زري بود در اين خاكدان                   كو و جهان را به  جوي  مي شمرد
         قالب خاكي سوي خاكي  فكند                   جان  و  خرد  سوي  سماوات  بود
        جان دوم را  كه  ندانند  خلق                   مصقله اي  كرد  و به  جانان  سپرد
         صاف بد آميخته با درد ، مي                  بر سر خم رفت وجدا شد ز درد
        در  سفر  افتن  به  اي عزيز                   موزي و رازي و رومي و كرد
         خانه ي خو بتز رود هر يكي                   اطلس  كي  باشد  همتاي   برد
     در مرثيت شهيد بلخي :
          كاروان شهيد  رفت از پيش                   و آن ما رفته گير و مي انديش
          از شمار دو چشم يك تن كم                  وز شمار خرد  هزاران  بيش
    در رثاي جواني :
         تقدير كه برگشت آزرم نداشت               وز قتل تو يك ذره دل نرم نداشت
         اندرعجيم زجان ستان كزچو تويي                  جان بستد  و از جمال تو شرم نداشت