معرفی آتش فشان های ایران
معرفی آتش فشان های ایران
و آنگاه كه زمين گسترش پيدا كند و آنچه در اندرون دارد بيرون افكند و اندرونش خالي شود…
قرآن مجيد: سوره انشقاق آيه 3 و 4
همانطور كه مي دانيد در برخي از موارد ماگما به صورت آتشفشان از زمين خارج ميشود. بنابراين آتشفشان را مي توان به صورت معبرطبيعي عبور گدازهها تعريف كرد. به هنگام فعاليت هاي آتشفشاني ؛ ماگماي مذاب (با دماي 900 تا 1200 درجه سانتيگراد) همراه با مقدار زيادي گاز؛ بخار آب؛ خاكستر و مواد جامد ديگر از دهانه آن خارج ميشود. خروج مواد ممكن است به صورت آرام و تدريجي و يا به صورت فورانهاي ناگهاني و تواْم با انفجار باشد. از نظر زمين شناسي؛ ايران را به چهار واحد ايران شمالي؛ مركزي؛ جنوبي و چينهاي ساحلي تقسيم مي كنند {شفيعي- مدني(1377)}. بنابر اين لازم است كه آتشفشانهاي هر يك از اين واحدها جداگانه بررسي شوند.
ايران شمالي يا البرز: شامل كوههايي است كه از آذربايجان غربي شروع مي شود و تا خراسان ادامه دارد. اين كوهها در غرب به نام كوههاي آذربايجان؛ در قسمت مركزي به نام البرز و در قسمت شرقي به نام هزار مسجد معروفند. آتشفشانهاي ايران شمالي عبارتند از:
الف –آتشفشان دماوند: ارتفاع قله اين آتشفشان 5860 متر و اكنون خاموش است. اين آتشفشان فعاليتهاي متناوبي دور لياس داشته و آخرين فعاليت آن در اوايل كواترنري بوده است. دماوند از گروه آتشفشانهاي استرومبولي است.
ب – آتشفشان سهند: اين آتشفشان خاموش؛ در جنوب شرقي تبريز قرار دارد . فعاليت سهند در اوايل كواترنري و از تجمع بيش از 12 مخروط كه به فاصله چند كيلو متر از هم قرار دارند به وجود آمده است. ارتفاع بلند ترين مخروط كه قله جام نام دارد حدود 3200 متر است.
ج- آتشفشان سبلان: كوه سبلان در حوالي اردبيل واقع شده و از 3 مخروط آتشفشان كه در يك رديف قرار گرفته اند تسكيل شده است. در اطراف سبلان چشمه هاي آب گرم متعددي كه مربوط به پديده هاي بعد از آتشفشان اند ديده مي شود.
د – آتشفشان آرارات كوچك: اين آتشفشان خاموش؛ كه در گوشه شمال غربي ايران قرار دارد ؛به شكل يك مخروط بزرگ است و ارتفاعش به 30000 متر مي رسد.
ه – آتشفشان آرارات بزرگ: اين قله در چند كيلو متري آرارات كوچك قرار دارد و ارتفاع آن به 2500 متر مي رسد.
ايران مركزي: اين نام به فلات وسيع و بسته اي اطلاق مي شود كه تقريبا نصف وسعت ايران را تشكيل مي دهد و بين رشته كوههاي ايران شمالي و جنوبي محدود است. هر چند توده هاي آذرين نفوذي فراواني در اين قسمت از ايران وجود دارد ولي اثري از فعاليت هاي آتشفشاني در آن ديده نمي شود.
ايران جنوبي يا رشته كوههاي زاگرس: رشته كوههاي زاگرس از مرز ايران تركيه در شمال غرب شروع مي شود و تا بلوچستان ادامه دارد و ادامه آن در شمال غرب به كوههاي تركيه و در جنوب شرق به كوههاي پاكستان وصل مي شود.
آتشفشانهاي مهم اين واحد عبارتند از:
الف – آتشفشان الوند: اين آتشفشان خاموش در حوالي همدان واقع است و در اطراف آن آثار سنگهاي آتشفشاني ديده مي شود.
ب) آتشفشان تفتان: اين آتشفشان كه تنها آتشفشان فعال ايران است. بلند ترين قله كوههاي بلوچستان را تشكيل ميدهد در اطراف تفتان چشمه هاي متعدد گوگردي وجود دارد و جنس گدازه هاي آن اندزيتي است.
چين هاي ساحلي: جنوبي ترين قسمت ايران را اين منطقه تشكيل ميدهد. هر چند در اين قسمت آتشفشاني وجود ندارد ولي در آن بعضي سنگهاي آذرين خروجي از قبيل ريوليت و تراكيت ديده شده است .
به طور كلي مي توان گفت: كه فعاليتهاي آتشفشاني ايران بر دو امتداد قرار دارد يكي امتداد ايران شمالي يا البرز است كه روي آن چنانكه ديديم آتشفشانهاي دماوند و سهند سبلان و آرارات بزرگ و كوچك قرارگرفته است و ديگري قوس ايران جنوبي يا زاگرس است . با توجه به اين دو امتداد مي توان گفت: كه آتشفشان مزبور در محل نقاط ضعف پوسته ايران زمين تمركز يافته اند. با توجه به اينكه كانون اكثر زمين لرزه ها ايران نيز در اين دو رديف متمركزبوده اند. (زلزله هاي بجنورد؛ گرگان؛ بويين زهرا ؛ لاهيجان و… در رديف شمالي و زلزله هاي بلوچستان؛ لار؛ كردستان؛ خوي و بم در رديف جنوبي) صحت اين ادعا را تاييد ميكند .
از ميان كوههاي آتشفشاني ايران معروفترين آن (دماوند) را بررسي مي كنيم:
كوه دماوند كه منظره زيبا آن از شهر تهران قابل رويت است از نوع مركب ميباشد . زيرا به تناوب از آن مواد آذر اواري خارج شده استو معمولاًشديدترين فعاليتها در نوع مركب ديده ميشود .
تاريخچه وكلياتي درباره آتشفشان دماوند:
اين آتشفشان از اواخر پليوسن تا هولوسن (عهد حاضر) فعال بوده است. آخرين فعاليت شديد اين كوه ظاهر اًحدود38500سال پيش اتفاق افتاده است و امروزه در حال فعاليت فومرولي است به نحوي كه در روزهاي صاف ميتوان بخارهايي را كه از راس آن خارج ميشود را مشاهده كرد!
استراتو ولكان دماوند از تناوب فازهاي انفجاري و گدازه اي دركواترنري تشكيل شده است. آتشفشان مزبور عمدتا ًبر روي نهشته هاي مزوزوييك (سازند شمشك و لار) بر پا شده است و مواد آتشفشاني آن (گدازه و آذر اواري) مساحتي نزديك به 400 كيلو متر مربع را در بر ميگيرد .سنگهاي آتشفشاني دماوند را ميتوان به سه رخساره بازيك , ميانهواسيدي تفكيك كرد كه شامل بازالتهاي الكا لن اوليوين دار و تراكي بازالت و تراكي اندزيت وتراكيت و سنگهاي آذر اواري وابسته است.
نحوه تشكيل آتشفشان دماوند:
در اين مورد نظرات مختلفي ارايه شده است A.Ovcinnikow(1930) منطقه گسل دار اسك و ابگرمE.cherista(1940) يك محل خمش در قوس البرز P.allenbach(1960) گسلهاي تشكيلات رسوبي Jung t al (1975) زير راندگي (سابداكشن) پليت عربستان در امتداد سطح بنيوف و ذوب پليت مزبور در اعماق زياد Broussee t al (1997) برخورد پليت عربي و اورازي و زير راندگي از نوع خاص و ذوب پوسته اقيانوسي ع. درويش زاده (1364) آخرين حركت كمپرسيوني كه فلات ايران را تحت تاثير قرار داده و حركت گسل هايي را كه داراي خميده گي اند موجب تشكيل آتشفشان دماوند دانسته اند. با توجه به فاصله بسيار زياد از محل زير راندگي مفروض پليت عربستان شواهد كافي براي ارتباط دماوند با آن وجود ندارد .
امروزه در سراسر جهان پذيرفته شده است كه منشا ماگماي بازالتي در اثر فرآيند ذوب در گوشته استHyndman گوشته تحت حرارت و فشار بالايي قرار دارد در نتيجه هر گونه كاهشي در فشار همانگونه كه در اثر شكستگيهاي پوسته اي يا زير پوسته اي ايجاد ميشوند بلكه مجرايي نيز براي حركت ماگما به طرف سطح زمين ايجاد ميكنند.
قسمت فعال گوشته را به صورت دو لايه در نظر ميگيرند: لايه تهي شده از عناصر ناسازگار ليتوفيل فقير و لايه بارور از همان عناصر غني است. نوشتارهاي مختلف نظرات گوناگوني را در مورد عمق مرز بين آنها ارئه كرده اند. اين مرز به طور متغير در عمق چندين ده كيلومتري و گاهي تا 200 كيلومتري جاي دارد. ماگماهاي با تركيب متوسط را مي توان به عنوان مخلوطي از از مقادير مختلف مواد از منشااي تهي شده و بارور تعريف كرد. تركيب ماگماهايي كه به سطح مي آيند؛ به لاييه منشا آن؛ و همچنين به نفوذ پذيري گوشته بالايي و پوسته بستگي دارد.گرم شدن گوشته باعث مي شود كه ماگما در اثر ذوب حاصل شود. وقتي اين امر رخ دهد؛ ماده داغ از سطوح عميق تر زمين بالا مي آيد. فرايند گرم شدن ابتدا لايه بالا بارور زيرين را كه در آنجا ماگماهاي آلكا لن ناشي از ذوب حاصل مي شوند؛ در بر مي گيرد. وقتي لايه بارور به وسيله گسل هاي عميق با سطح مرتبط مي شود؛ ماگماهاي آن لايه مي تواند موانع پوسته را بر طرف كند و به سطح آيد. در اين فرآيند تمام انرژي حرارتي در لايه زيرين مصرف مي شود و يك ماگماي آلكان اشباع شده از طريق گسل ها بالا مي آيد كه تقريبا هيچ تا ثير متقابلي با واسطه هاي لايه تهي شده بالايي ندارد و مورد اخير را سرد و جامد مي گذارد. با توجه به مدلي كه Belosov ارايه كرده و نظراتي كه در مورد ماگماتيسم آلكالن وجود دارد؛ و با توجه به موقعيت زمين شناسي پي سنگ آتشفشان دماوند و اين كه سنگهاي آتشفشاني دماوند در قلمرو سري آلكالن قرار دارند و ماگماي اصلي تشكيل دهندها آنها از نوع بازالتي آلكالن است؛ مي توان آن را با ماگماتيسم آلكالن داخل قاره اي كه در روي پلانفرم ها؛ در مراحل آخر كوه زايي ؛ و در ريفت هاي قاره اي رخ مي دهد؛ مقايسه كرد. به نظر مي رسد كه گسلهاي عميق منطقه دماوند احتمالا امكان خروج ماگماي آلكالن را در يك رخداد كششي فراهم ساخته باشند. گسلهاي اصلي كه در منطقه شناخته شده اند و تا زير دماوند ادامه دارند عبارتند از: گسل اسك كه در نزديكي اسك تا زير دماوند قابل تعقيب است؛ گسل با ييجان كه از نزديك باييجان ميگذرد و در حوالي كرف از گدازه هاي دماوند پوشيده شده است ؛ گسل نوا كه از كنار روستاي نوا مي گذرد و در ناحيه بين اسك و گزنگ از گدازه هاي دماوند پوشيده شده است. گسل سفيد آب كه در سمت غرب آتشفشان دماوند ديده مي شود و تا رودخانه دليچاي؛ كه در كنار گدازه هاي دماوند قرار دارد قابل تعقيب است؛ گسل شاهان دشت كه در ناحيه بين وانه و گزنگ از توف ها و گدازه هاي دماوند پوشيده شده است؛ گسل ورارود كه در سمت غرب دماوند و بالاتر از گسل سفيد آب قرار دارد و از نزديك محل اتصال دليچاي و ورارود مي گذرد و تا زير ساختمان آتشفشان دماوند ادامه دارد.
و آنگاه كه زمين گسترش پيدا كند و آنچه در اندرون دارد بيرون افكند و اندرونش خالي شود…
قرآن مجيد: سوره انشقاق آيه 3 و 4
همانطور كه مي دانيد در برخي از موارد ماگما به صورت آتشفشان از زمين خارج ميشود. بنابراين آتشفشان را مي توان به صورت معبرطبيعي عبور گدازهها تعريف كرد. به هنگام فعاليت هاي آتشفشاني ؛ ماگماي مذاب (با دماي 900 تا 1200 درجه سانتيگراد) همراه با مقدار زيادي گاز؛ بخار آب؛ خاكستر و مواد جامد ديگر از دهانه آن خارج ميشود. خروج مواد ممكن است به صورت آرام و تدريجي و يا به صورت فورانهاي ناگهاني و تواْم با انفجار باشد. از نظر زمين شناسي؛ ايران را به چهار واحد ايران شمالي؛ مركزي؛ جنوبي و چينهاي ساحلي تقسيم مي كنند {شفيعي- مدني(1377)}. بنابر اين لازم است كه آتشفشانهاي هر يك از اين واحدها جداگانه بررسي شوند.
ايران شمالي يا البرز: شامل كوههايي است كه از آذربايجان غربي شروع مي شود و تا خراسان ادامه دارد. اين كوهها در غرب به نام كوههاي آذربايجان؛ در قسمت مركزي به نام البرز و در قسمت شرقي به نام هزار مسجد معروفند. آتشفشانهاي ايران شمالي عبارتند از:
الف –آتشفشان دماوند: ارتفاع قله اين آتشفشان 5860 متر و اكنون خاموش است. اين آتشفشان فعاليتهاي متناوبي دور لياس داشته و آخرين فعاليت آن در اوايل كواترنري بوده است. دماوند از گروه آتشفشانهاي استرومبولي است.
ب – آتشفشان سهند: اين آتشفشان خاموش؛ در جنوب شرقي تبريز قرار دارد . فعاليت سهند در اوايل كواترنري و از تجمع بيش از 12 مخروط كه به فاصله چند كيلو متر از هم قرار دارند به وجود آمده است. ارتفاع بلند ترين مخروط كه قله جام نام دارد حدود 3200 متر است.
ج- آتشفشان سبلان: كوه سبلان در حوالي اردبيل واقع شده و از 3 مخروط آتشفشان كه در يك رديف قرار گرفته اند تسكيل شده است. در اطراف سبلان چشمه هاي آب گرم متعددي كه مربوط به پديده هاي بعد از آتشفشان اند ديده مي شود.
د – آتشفشان آرارات كوچك: اين آتشفشان خاموش؛ كه در گوشه شمال غربي ايران قرار دارد ؛به شكل يك مخروط بزرگ است و ارتفاعش به 30000 متر مي رسد.
ه – آتشفشان آرارات بزرگ: اين قله در چند كيلو متري آرارات كوچك قرار دارد و ارتفاع آن به 2500 متر مي رسد.
ايران مركزي: اين نام به فلات وسيع و بسته اي اطلاق مي شود كه تقريبا نصف وسعت ايران را تشكيل مي دهد و بين رشته كوههاي ايران شمالي و جنوبي محدود است. هر چند توده هاي آذرين نفوذي فراواني در اين قسمت از ايران وجود دارد ولي اثري از فعاليت هاي آتشفشاني در آن ديده نمي شود.
ايران جنوبي يا رشته كوههاي زاگرس: رشته كوههاي زاگرس از مرز ايران تركيه در شمال غرب شروع مي شود و تا بلوچستان ادامه دارد و ادامه آن در شمال غرب به كوههاي تركيه و در جنوب شرق به كوههاي پاكستان وصل مي شود.
آتشفشانهاي مهم اين واحد عبارتند از:
الف – آتشفشان الوند: اين آتشفشان خاموش در حوالي همدان واقع است و در اطراف آن آثار سنگهاي آتشفشاني ديده مي شود.
ب) آتشفشان تفتان: اين آتشفشان كه تنها آتشفشان فعال ايران است. بلند ترين قله كوههاي بلوچستان را تشكيل ميدهد در اطراف تفتان چشمه هاي متعدد گوگردي وجود دارد و جنس گدازه هاي آن اندزيتي است.
چين هاي ساحلي: جنوبي ترين قسمت ايران را اين منطقه تشكيل ميدهد. هر چند در اين قسمت آتشفشاني وجود ندارد ولي در آن بعضي سنگهاي آذرين خروجي از قبيل ريوليت و تراكيت ديده شده است .
به طور كلي مي توان گفت: كه فعاليتهاي آتشفشاني ايران بر دو امتداد قرار دارد يكي امتداد ايران شمالي يا البرز است كه روي آن چنانكه ديديم آتشفشانهاي دماوند و سهند سبلان و آرارات بزرگ و كوچك قرارگرفته است و ديگري قوس ايران جنوبي يا زاگرس است . با توجه به اين دو امتداد مي توان گفت: كه آتشفشان مزبور در محل نقاط ضعف پوسته ايران زمين تمركز يافته اند. با توجه به اينكه كانون اكثر زمين لرزه ها ايران نيز در اين دو رديف متمركزبوده اند. (زلزله هاي بجنورد؛ گرگان؛ بويين زهرا ؛ لاهيجان و… در رديف شمالي و زلزله هاي بلوچستان؛ لار؛ كردستان؛ خوي و بم در رديف جنوبي) صحت اين ادعا را تاييد ميكند .
از ميان كوههاي آتشفشاني ايران معروفترين آن (دماوند) را بررسي مي كنيم:
كوه دماوند كه منظره زيبا آن از شهر تهران قابل رويت است از نوع مركب ميباشد . زيرا به تناوب از آن مواد آذر اواري خارج شده استو معمولاًشديدترين فعاليتها در نوع مركب ديده ميشود .
تاريخچه وكلياتي درباره آتشفشان دماوند:
اين آتشفشان از اواخر پليوسن تا هولوسن (عهد حاضر) فعال بوده است. آخرين فعاليت شديد اين كوه ظاهر اًحدود38500سال پيش اتفاق افتاده است و امروزه در حال فعاليت فومرولي است به نحوي كه در روزهاي صاف ميتوان بخارهايي را كه از راس آن خارج ميشود را مشاهده كرد!
استراتو ولكان دماوند از تناوب فازهاي انفجاري و گدازه اي دركواترنري تشكيل شده است. آتشفشان مزبور عمدتا ًبر روي نهشته هاي مزوزوييك (سازند شمشك و لار) بر پا شده است و مواد آتشفشاني آن (گدازه و آذر اواري) مساحتي نزديك به 400 كيلو متر مربع را در بر ميگيرد .سنگهاي آتشفشاني دماوند را ميتوان به سه رخساره بازيك , ميانهواسيدي تفكيك كرد كه شامل بازالتهاي الكا لن اوليوين دار و تراكي بازالت و تراكي اندزيت وتراكيت و سنگهاي آذر اواري وابسته است.
نحوه تشكيل آتشفشان دماوند:
در اين مورد نظرات مختلفي ارايه شده است A.Ovcinnikow(1930) منطقه گسل دار اسك و ابگرمE.cherista(1940) يك محل خمش در قوس البرز P.allenbach(1960) گسلهاي تشكيلات رسوبي Jung t al (1975) زير راندگي (سابداكشن) پليت عربستان در امتداد سطح بنيوف و ذوب پليت مزبور در اعماق زياد Broussee t al (1997) برخورد پليت عربي و اورازي و زير راندگي از نوع خاص و ذوب پوسته اقيانوسي ع. درويش زاده (1364) آخرين حركت كمپرسيوني كه فلات ايران را تحت تاثير قرار داده و حركت گسل هايي را كه داراي خميده گي اند موجب تشكيل آتشفشان دماوند دانسته اند. با توجه به فاصله بسيار زياد از محل زير راندگي مفروض پليت عربستان شواهد كافي براي ارتباط دماوند با آن وجود ندارد .
امروزه در سراسر جهان پذيرفته شده است كه منشا ماگماي بازالتي در اثر فرآيند ذوب در گوشته استHyndman گوشته تحت حرارت و فشار بالايي قرار دارد در نتيجه هر گونه كاهشي در فشار همانگونه كه در اثر شكستگيهاي پوسته اي يا زير پوسته اي ايجاد ميشوند بلكه مجرايي نيز براي حركت ماگما به طرف سطح زمين ايجاد ميكنند.
قسمت فعال گوشته را به صورت دو لايه در نظر ميگيرند: لايه تهي شده از عناصر ناسازگار ليتوفيل فقير و لايه بارور از همان عناصر غني است. نوشتارهاي مختلف نظرات گوناگوني را در مورد عمق مرز بين آنها ارئه كرده اند. اين مرز به طور متغير در عمق چندين ده كيلومتري و گاهي تا 200 كيلومتري جاي دارد. ماگماهاي با تركيب متوسط را مي توان به عنوان مخلوطي از از مقادير مختلف مواد از منشااي تهي شده و بارور تعريف كرد. تركيب ماگماهايي كه به سطح مي آيند؛ به لاييه منشا آن؛ و همچنين به نفوذ پذيري گوشته بالايي و پوسته بستگي دارد.گرم شدن گوشته باعث مي شود كه ماگما در اثر ذوب حاصل شود. وقتي اين امر رخ دهد؛ ماده داغ از سطوح عميق تر زمين بالا مي آيد. فرايند گرم شدن ابتدا لايه بالا بارور زيرين را كه در آنجا ماگماهاي آلكا لن ناشي از ذوب حاصل مي شوند؛ در بر مي گيرد. وقتي لايه بارور به وسيله گسل هاي عميق با سطح مرتبط مي شود؛ ماگماهاي آن لايه مي تواند موانع پوسته را بر طرف كند و به سطح آيد. در اين فرآيند تمام انرژي حرارتي در لايه زيرين مصرف مي شود و يك ماگماي آلكان اشباع شده از طريق گسل ها بالا مي آيد كه تقريبا هيچ تا ثير متقابلي با واسطه هاي لايه تهي شده بالايي ندارد و مورد اخير را سرد و جامد مي گذارد. با توجه به مدلي كه Belosov ارايه كرده و نظراتي كه در مورد ماگماتيسم آلكالن وجود دارد؛ و با توجه به موقعيت زمين شناسي پي سنگ آتشفشان دماوند و اين كه سنگهاي آتشفشاني دماوند در قلمرو سري آلكالن قرار دارند و ماگماي اصلي تشكيل دهندها آنها از نوع بازالتي آلكالن است؛ مي توان آن را با ماگماتيسم آلكالن داخل قاره اي كه در روي پلانفرم ها؛ در مراحل آخر كوه زايي ؛ و در ريفت هاي قاره اي رخ مي دهد؛ مقايسه كرد. به نظر مي رسد كه گسلهاي عميق منطقه دماوند احتمالا امكان خروج ماگماي آلكالن را در يك رخداد كششي فراهم ساخته باشند. گسلهاي اصلي كه در منطقه شناخته شده اند و تا زير دماوند ادامه دارند عبارتند از: گسل اسك كه در نزديكي اسك تا زير دماوند قابل تعقيب است؛ گسل با ييجان كه از نزديك باييجان ميگذرد و در حوالي كرف از گدازه هاي دماوند پوشيده شده است ؛ گسل نوا كه از كنار روستاي نوا مي گذرد و در ناحيه بين اسك و گزنگ از گدازه هاي دماوند پوشيده شده است. گسل سفيد آب كه در سمت غرب آتشفشان دماوند ديده مي شود و تا رودخانه دليچاي؛ كه در كنار گدازه هاي دماوند قرار دارد قابل تعقيب است؛ گسل شاهان دشت كه در ناحيه بين وانه و گزنگ از توف ها و گدازه هاي دماوند پوشيده شده است؛ گسل ورارود كه در سمت غرب دماوند و بالاتر از گسل سفيد آب قرار دارد و از نزديك محل اتصال دليچاي و ورارود مي گذرد و تا زير ساختمان آتشفشان دماوند ادامه دارد.
- مشخصات
- دانلود
نظرات خود را اینجا بنویسید
