مقایسه ی میان رودکی و نیما ، پدران شعرکهن و معاصرفارسی
 
چکیده ی مقاله
موضوع این مقاله ، مقایسه ی میان رودکی و نیما و دلایل نام آورشدن ایشان به عنوان پدران شعرفارسی است.
شیوه ی تحقیق به شیوه ی کتابخانه ای و از طریق مقایسه عصر وزمانه و برخی وجوه مشترک در آثار و عملکرد ایشان است.
هدف اصلی ، پاسخ به این سؤال است که چرا در میان اینهمه شاعران زبان فارسی ، رودکی و نیما به عنوان پدران شعر کهن و معاصر ملقّب گشته اند ، اگرچه رودکی و نیما اولین و بزرگترین شاعران عرصه قدیم و جدید هم نباشند.
برای پاسخ دادن به این سؤال ، ناگزیر از مطالعه و بررسی زندگی ، آثار و عصرو زمانه ی هریک بوده ام که به دلیل گستردگی بحث و رعایت اختصار ، تنها ، به برخی از مهمترین وجوه اشتراک وافتراق این دو اشاره شده است ؛ این وجوه اشتراک وافتراق عبارتند از :
1- پیشگامی در عرصه ی شعرسنتی ونو
2- تحولات سیاسی – اجتماعی دوره ی رودکی و نیما و بسترهای مناسب برای رشد و شکوفایی علم و ادب و فرهنگ.
3- فراوانی وتعدّد موضوعات ومضامین و فزونی عدد شاعران
4- طبیعت و جلوه های طبیعی ، مضمون مشترک در اشعار رودکی و نیما
5- اشتراک در هدف ونتیجه که یکی از ویژگی های مشترک ، میان اراده ی حاکم بر عصر و زمانه رودکی و نیماست.
در پایان نیز جمع بندی ونتیجه گیری ارائه گردیده است .
واژه هاي كلیدی : شعرکهن ( کلاسیک ) و شعر آزاد ( نیمایی )
 
 
مقایسه ی میان رودکی و نیما ، پدران شعرکهن و معاصر فارسی
 
مقایسه ی شخصیت ها و آثار و سبک های مختلف با یکدیگر ، همواره از موضوعات جذّاب در عرصه ی ادبیات بویژه ادبیات تطبیقی در هرکشوری بوده است.
مقایسه ی رودکی ونیما و دلایل ملقّب گشتن ایشان به پدران شعر سنتی ونو ومقایسه وجوه اشتراک و افتراق این دو شاعر و عصر و زمانه ی هریک ، تا آنجا که نگارنده تحقیق نموده است ، موضوعی است که تاکنون به طور مستقل به آن پرداخته نشده است.
اگرچه در ابتدا اشتراک میان رودکی ونیما صرفاً اشتراکی لفظی در لقب آنها به نظر می رسد ولی
علی رغم بُعد زیاد زمانی و مکانی ودیگر گونه بودن مقتضیات اجتماعی ، سیاسی ، فرهنگی وادبی بازاشتراکات زیادی در میان است که گرچه ماهیتاً و بظاهر متفاوتند امّا اصالتاً و نتیجتاً یکسان اند.
نگارنده با طرح این موضوع ، سعی نموده است از میان انبوه وجوه اشتراک و افتراق موجود در آثار وعصر و زمانه ی ایشان تنها به اشاراتی ونهایتاً به نتیجه ای بسنده نماید و ادامه ی کار را به مجالی فراخ تر و تحقیقات گسترده تری وانهد ؛ اجمالاً ضمن پرهیز از آوردن شواهد مختلف،تنها به ذکر برخی از مهمترین این وجوه اکتفا می گردد:
1.پیشگامی در عرصۀ شعر سنتی ( کلاسیک ) و شعرنو : نوآوری و پیشگامی رودکی در شعر سنتی و نیما در شعر نو را می توان به عنوان یکی از ویژگی های مهم و مشترک این دو در نظر گرفت .
در اولین گام از بررسی شعر در ادبیات فارسی ، همواره اولین سؤالی که مدّنظر قرار می گیرد . این است که اولین کسی که بعد از اسلام به زبان پارسی دری شعر سرود چه کسی بود؟ از شاعران قرن سوم که قدیمی ترین اشعار فارسی دری به جا مانده از ایشان است 58 بیت مانده است ( شمیسا ، 1374 : 21 ) که اتفاق نظری در خصوص اولین شاعر دری نویس فارسی میان تذکره نویسان و محققان وجود ندارد .
با این حال ، رودکی اگرچه اولین کسی نیست که به فارسی شعر سروده ولی نخستین شاعری است که شعرهای سخته و پخته بسیار گفته و شعرای بزرگ و استادان گذشته ، مانند دقیقی ، فرخی ، معزّی و مسعود سعد و ناصر خسرو و عنصری از او به عظمت یاد کرده اند ( فروزانفر ، 1350 : 18 ) و لقب پدر شعر فارسی یافته است .
این نکته در مورد نیما هم به گونه ای مصداق می یابد به طوری که اگرچه نیما یوشیج به عنوان پدر شعر نو معروف گشته است ولی پیش از او شاعران باقریحه و آگاهی چون تقی رفعت ، ابوالقاسم لاهوتی ، جعفرخامنه ای ، شمس کسمائی ، میرزادۀ عشقی و دیگران که با ادبیات اروپایی وترک آشنایی یافته بودند
( لنگرودی ، 1370 : 11 ) تقریباً به همان سبک و سیاقِ  نیما تغییراتی را آغاز کرده بودند ؛ منتها نیما به دلیل مقالات و دفاعیاتش در لزوم تحوّل در شعرو تئوریزه کردن دستاوردهای هنری اش ( کوتاه و بلندکردن مصراع ها و چگونگی پایان بندی آن ها برای جلوگیری از تبدیل آن به بحر طویل و همچنین
از میان برداشتن التزام قافیه وهنجارگریزی های صرفی و نحوی اش ) به عنوان پدر شعر نو معروف و ملقّب گردیده است .
بنابراین پیشگامی و نوآوری رودکی و نیما به عنوان دو تن از شاعران صاحب سبک در دو برهۀ مختلف که البته حکایت از ذوق و استعداد فوق العاده ی آنان نیز دارد به عنوان یکی از اشتراکات مهم این دو قلمداد می گردد.
2.تحولات سیاسی- اجتماعی و بسترهای مناسب :
عصر سامانیان یکی از درخشان ترین اعصار علمی ، ادبی و فرهنگی ایران بود چرا که آشنایی فارسی زبانان با شعر وادب عربی وترجمه آثار فارسی به عربی و بالعکس ، ایجاد کتابخانه های معتبر با تعداد کتابهای قابل ملاحظه ، آشنایی ایرانیان با صنعت کاغذسازی از چینیان و ظهور چهره هایی چون محمدبن زکریای رازی ، ابونصر فارابی ، علی بن عباس مجوس اهوازی و در زمانی نه چندان دور ابوعلی سینا وابوریحان بیرونی و دیگران و آموزش و تعلّم شاگردان بسیار و غیرآن ، راه را برای رشد و شکوفایی علم وادب ، وفرهنگ تمدن ایرانی هرچه هموارتر نمود ؛ از سوی دیگر در عصر نیما و پیش از او پیشرفتهایی که در زمینه صنعت چاپ وکتاب وگسترش روزنامه ها و مجلات ، و آشنایی با آثار اروپائیان و ترجمه بسیاری از آنها و تأسیس مدارس جدید به سبک دارالفنون و ازدیاد باسوادان و غیره به وجود آمده بود ، بستری مناسب شد برای ارائه آراء و عقاید موافق ومخالف و ایجاد تحوّل در عرصه های مختلف ادبی
از جمله داستان نویسی ، ژورنالیسم ، نمایشنامه نویسی وخلاصه پیدایی وظهورشعرنو یا بهتر بگوییم شعرنیمایی یا آزاد .
بدین لحاظ ، تحولات سیاسی- اجتماعی و بسترهای مناسب برای رشد و شکوفایی علم وادب و فرهنگ نیز از اشتراکات مهمی است که اگرچه ماهیتاً و بظاهر متفاوتند ولی اصالتاً و نتیجتاً همسان و همسو می نمایند .
3- فراوانی و تعدّدموضوعات و مضامین و فزونی عدد شاعران :
کثرت شعر و فزونی تعداد شاعران ، مختصه ی دیگری است که می توان آن را از اشتراکات این دوعصر به شمار آورد و ریشه ی اصلی آن را باید در اوضاع اجتماعی و ادبی عصر جستجو کرد . در عصررودکی به دلیل توجه سامانیان به شعر و شاعری و همچنین رسم صله بخشی و شرایط اجتماعی خاصی که ایجاد شده بود برتعداد شاعران به نحو قابل ملاحظه ای افزوده شد ؛ این ویژگی در عصر نیما نیز قابل توجه است چرا که در این عصر به دلیل خارج شدن شعر از حیطه ی تسلّط خواص وازدیاد با سوادان و مخاطبان و رواج مجلات و روزنامه ها و ابزاری شدن شعر برای روشنگری و تنویر افکار توسط روشنفکران و تحصیل کردگان و بالاخره آزادی شعرنو از قواعد دست و پاگیر تساوی مصرع ها و التزام قافیه ، تعداد بیشتری از مردم فرصت یافتند تا به طبع آزمایی و سرودن شعر بپردازند ؛ در نتیجه بر خیل شاعران این عصرهم به نحو چشمگیری افزوده شد.
از طرف دیگر گسترش علم وفرهنگ وتمدن وهمچنین رونق تجارت و زندگی مدنی پس از دو سه قرن سکوت و نیز آشنایی با زبان و ادب عربی پس از حمله اعراب و رواج اسلام و علوم اسلامی و بسیاری موضوعات دیگر همچون تصوف و عرفان و روی کارآمدن طاهریان وصفاریان یادآور جامعه ی متحول ایران بعد از جنگ های جهانی وانقلاب مشروطه وتعاملات داخلی وخارجی و آشنایی با زبان های فرانسه وترکی وتأثیرپذیری از انقلاب روسیه واختراعات واکتشافات فراوان و بروز موضوعات ومضامین جدید چون آزادی ، قانون ، تساوی حقوق زن و مرد و غیره در عصر مشروطه و زمان نیماست.
به غیر از زمینه های یادشده ی فوق و بعضی موضوعات مشترک در آثار این دو همچون تغزّلات یا شکوه و شکایت و وصف طبیعت وموضوعات غیرمشترک مثل مدح و ستایش وتوصیف وتجلیل باده و مجالس باده گساری در اشعار رودکی و طرح موضوعات سیاسی – اجتماعی که بعضاً با استفاده از رمز و زبانی نمادین در اشعار نیما طرح گردیده است آنچه باید گفت این است که رودکی ونیما در قسمت اعظم اشعار خود از من فردی گذشته و به فرامن یا من ِ اجتماعی و انسانی رسیده اند . در شعرهای باقیمانده از رودکی علم و خردگرایی ، بی اعتباری جهان ، عشق و لذت جویی وخوش باشی و برخی اندیشه های فلسفی و پند و اندرزهای ساده و بی پرده ی او که بیانگر انسانیت وتعهد رودکی به اصول ارزشمند انسانی است همسویی دارد با اشعار سیاسی – اجتماعی نیما و بیان دردهای طبقات محروم جامعه و دیگر مسایل اخلاقی- انسانی ؛ بدین لحاظ ، پرداختن به موضوعات اخلاقی وانسانی و رسیدن به فرامن یامنِ اجتماعای و انسانی نیز از اشتراکات این دو تواند بود که باعث محبوبیت و مقبولیّت هرچه بیشتر ایشان نیز گردیده است.
 
4- طبیعت و جلوه های طبیعی مضمون مشترک در اشعار رودکی ونیما :
 
یکی از ویژگی های بارز شعر شاعران ایران خصوصاً شعرای قرن چهارم وپنجم و ششم ، توانایی بسیار ایشان در وصف جلوه های طبیعت است ؛ شعر رودکی از تصویر کردن جلوه ها ومناظر طبیعت چون نغمه ای است که خاطرحزین را به نشاط آورد . توصیف های کلی و جزئی رودکی از باران و تگرگ ،
باغ خزان زده و امثال آن که بسیار جاندار و پویا است حکایت از پیوستگی مستمر وی با طبیعت دارد
( امامی ، 1367 : 86 ) .
پیوستگی نیما با طبیعت وتصویر کردن جلوه ها و نمودهای عناصر طبیعی در شعر اوآنقدر فراوان است که بعضی او را شاعر طبیعت نامیده اند .( برای اطلاع بیشتر ویافتن شواهد بی شمار مراجعه فرمایید به مجموعه کامل آثار نیما یوشیج به همت سیروس طاهباز ) . نیما مظاهر گوناگون طبیعت را از بارزترین تا کوچکترین و پوشیده ترین آنها از نظر گذرانده در آنها تأمّل می کند و از دیدن آنها و یا از شباهت آنها با چیزهای دیگر الهام می گیرد . وی نیز همچون رودکی به منبعی پایان ناپذیر دست یافته است که جلوه های گوناگون آن را هربار به نوعی ادراک کرده در ذهن می پرورد و برپرده ی شعر می کشد . « توجه او به انواع درختان ، گیاهان ، پرندگان ، حیوانات ، حشرات و همه موجودات یادآور نوعی دقت نظر است که در آثار شعرای مغرب زمین دیده می شود » (یوسفی ، 1377 : 480 ) و نیز رجوع شود به ( حاکمی ، 1372 : 57 ) و( شارق ، 1350 : 101).
با این تفاصیل باید گفت که پرداختن به طبیعت و توجه به مظاهرگوناگون طبیعی نه تنها باعث خلق مضامین وتصاویر زیبا و بدیع در اشعار رودکی و نیما گردیده . بلکه باعث ارج و اعتلا و مقبولیّت بیشتر آثار این دو نیز گشته است .
 
5- اشتراک در هدف و نتیجه
 
اشتراک در هدف را نیز می توان به عنوان یک ویژگی مشترک میان اراده ی حاکم برعصر و زمانه ی رودکی و نیما دانست که ریشه در اوضاع اجتماعی و ادبی عصر دارد . در توضیح این مطلب می توان گفت همچنان که در سطور گذشته ذکر شد امرای سامانی به شعرا صله های گران می دادند و شاعر در دربار آنان از ارج و احترام خاصی برخوردار بود .در بسیاری از منابعی که به بررسی ادبیات عصر سامانی پرداخته اند علت این صله بخشی ودست ودل بازی سامانیان را میل و علاقه ی وافر آنها به زنده کردن زبان فارسی و ارج و اعتلا بخشیدن به آن می دانند ؛ « در حقیقت آل سامان می خواستند زبان پارسی را دوباره برآن جایگاه بلندی که زبان پهلوی از آن برخاسته بود بنشانند » . ( نفیسی ، 1367 : 11 ) در چنین اوضاع و احوالی ، شعرای پارسی گو قهرمانان این جنبش ملی بودند و رودکی سردمدار آنها .
از دیگر سو ، بیداری ایرانیان در عصر مشروطه به دلیل تحولات زیاد داخلی و خارجی که به برخی از آنها در صفحات قبل اشاره گردید از یک طرف و رکود وخمودی که به دلیل تکرار و تقلید در دوره ی بازگشت و پس از سبک هندی در زبان و ادبیات فارسی روی نموده بود از طرف دیگر ، نیاز به تغییر و رفرم در تمامی عرصه ها از جمله شعر و ادب را امری ناگزیر وحتی الزامی کرده بود ، ودر چنین بحبوحه ای بود که شعرای نوگرا قهرمانان این جنبش شدند و نیما سردمدار ایشان.
بنابراین نتیجه ی کار وتلاش رودکی ونیما در دو برهه ی مختلف ، گسترش و ارج و اعتلا بخشیدن به شعر وادبیات فارسی وحتی کمک به احیای زبان و ادب پارسی بوده است .
 
نتیجه گیری
 اگرچه رودکی و نیما را به طور قطع ویقین ، اولین و بزرگترین شاعران عرصه کهن و معاصر ندانیم امّا به دلایل ذکر شده ، به پدران شعر فارسی ملقّب گشته اند.
همچنین نام آور شدن ایشان به لقب پدران شعر فارسی اگر چه در ابتدا اشتراکی صرفاً لفظی به نظر می رسد ولی علی رغم بُعد زیاد زمانی و مکانی ، بازاشتراکات زیادی در میان است که گرچه ماهیتاً و بظاهر متفاوتند امّا اصالتاً ونتیجتاً یکسان می باشند.
و نهایتاً به خلاف آنچه ابتدا به نظر می رسد دلایل نام آور شدن این دو به پدران شعر فارسی قبل از اینکه ریشه در اشتراکات مربوط به زندگی و شخصیت یا حتی آثار ایشان داشته باشد ریشه در عصر و زمانه و شرایط و مقتضیات حاکم بر اوضاع و احوال اجتماعی- سیاسی و فرهنگی – ادبیِ این دو برهه ،
و نتیجه ی کار وتلاش ایشان در ارج و اعتلا بخشیدن به شعر وادبیات فارسی دارد .
 
 فهرست برخی منابع و مآخذ
 
1-     احمدپور ، علی : رمز و رمزگرایی ، انتشارات ترنج ، مشهد ، چاپ اول ، پاییز 1374.
2-     آرین پور ، یحیی : از صبا تا نیما ، انشتارات زوار ، تهران ، چاپ هفتم 1379.
3-     امامی ، نصرا... : استاد شاعران رودکی ، انتشارات معین وانتشارات علمی ، تهران ، چاپ اول 1367.
4-     حاکمی ، اسماعیل : ادبیات معاصر ، مرکز چاپ وانتشارات دانشگاه پیام نور ، چاپ اول، آبان 1372.
5-     رودکی ، محمد: دیوان ، براساس نسخه سعید نفیسی ، انتشارات نگاه ،چاپ دوم ، 1376.
6-     زرین کوب ، حمید: چشم انداز شعر نوفارسی ، انتشارات توس ، چاپ اول 1358 .
7-     شارق ، بهمن : نیما و شعرفارسی ، کتابخانه طهوری ، تهران ، چاپ اول ، 1350.
8-     شعار ، جعفر وانوری ، حسن: گزیده اشعار رودکی ، پژوهش و شرح ، انتشارات امیرکبیر، تهران ، چاپ اول ، 1365.
9-     شفیعی کدکنی ، محمدرضا : ادوارشعرفارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت ، انتشارات توس ، چاپ اول 1359 .
10- شمیسا ، سیروس : سبک شناسی شعر، انتشارات فردوس ، تهران ، چاپ اول ، 1374.
11- فروزانفر ، بدیع الزمان : سخن و سخنوران ، انتشارات خوارزمی ، تهران ، شهریور 1350 .
12- لنگرودی ، شمس: تاریخ تحلیلی شعرنو ، جلداول ، نشرمرکز ، تهران ، چاپ اول ، 1370.
13- یوسفی ، غلامحسین: چشمه روشن ، انتشارات علمی ، تهران ، چاپ هشتم ، 1377.
14- یوشیج ، نیما : مجموعه کامل آثار ، به کوشش سیروس طاهباز ، نشرناشر ، تهران ، 1364.